Հինգ տարի առանց Մայդանի. հաղթեց, թե՞ պարտվեց Ուկրաինան

Հինգ տարի առաջ՝ 2013 թվականի նոյեմբերի 21-ին Կիևի կենտրոնում սկսեցին բազմածավալ բողոքի ակցիաներ ի պատասխան կառավարության՝ Եվրամիության հետ ասոցացման համաձայնագրի նախապատրաստական աշխատանքների կասեցման։ Եվրամայդանը հանգեցրեց իշխանափոխության, ռուս-ուկրաինական սրված հարաբերությունների ու կոնֆլիկտի։ Արդյունքում Ուկրաինան կորցրեց Ղրիմը և Դոնբասը։ Ի՞նչ հասցրեց և չհասցրեց անել ուկրաինական հասարակությունը հեղափոխությունից 5 տարի հետո։

Վաղուց է հայտնի՝ ուկրաինացիներին հեշտությամբ կարելի է ոտքի հանել և նրանք հեշտությամբ դուրս կգան փողոց պայքարելու հանուն իրենց իրավունքների, բայց որպեսզի  հերթական հավաքը կայանա Մայդանում և վերածվի մասսայական բազմամարդ բողոքի ակցիայի, անհրաժեշտ են մի քանի հանգամանքներ։ Հետաքրքիրն այն է, որ 2013 թվականին Վիկտոր Յանուկովիչի ռեժիմին հաջողվեց դիպչել ուկրաինացիների ցավոտ կետերին։ Եվրամիության հետ ասոցացման համաձայնագրի նախապատրաստման կասեցումը կատալիզատոր էր, որը հանգեցրեց հասարակության դժգոհությանը, իսկ ռեժիմն էլ մեղադրվեց պետության ներսում բույն դրած մնացյալ բոլոր մեղքերի համար. կոռուպցիա, աղքատություն, ազգային շահերին դավաճանություն։ Մայդանը համախմբեց ամենատարբեր համոզմունքների տեր մարդկանց։ Այդ օրերին շատ բարձր կոչեր էին արվում ազգի վերածննդի մասին։ Սակայն այն յուրօրինակ ազատությունը, եղբայրությունն ու միասնությունը, որն ուկրաինացիները զգացին 2014 թվականի ձմռանը, երկար չտևեց։ Անցել է 5 տարի և արժե հետհայաց հասկանալ, թե  ի՞նչ էր Մայդանը և ի՞նչ է մնացել նրանից։

Ուտոպիստական ինքնավստահություն

21-րդ դարում Ուկրաինան արդեն տեսել է ազգային բողոքի ակցիաներ Մայդանում, որոնք  տեղի ունեցան 2004 թվականին և ստացան «նարնջագույն հեղափոխություն» անվանումը։ Այդ ժամանակ ցույցերն ընդդեմ ընտրության արդյունքների  էին՝ ուղղված Կուչմայի իրավահաջորդին և այդ ցույցներն անցնան անարյուն, խնդիրը լուծվեց քաղաքական 2 բևեռների կոնսենսուսի գալու ճանապարհով։ Բայց այդժամ ժողովուրդը իրեն խաբված զգաց։

2014 թվականին մարդիկ դուրս եկան հրապարակ կոշտ որոշմամբ, որ չեն կրկնի  նախկին սխալները։ 2004 թվականի իրադարձություններից սեփական հետևություններն էր արել նաև օրվա իշխանությունը, բայց  Յանուկովիչը չէր ընկալում՝ ինչպիսի երկիր էր ղեկավարում։ Նա համոզված էր, որ 2004 թվականին իր նախագահ դառնալուն խանգարեցին արևմուտքից հովանավորվող ազգայնականները, կարծում էր, որ այդ ժամանակավոր իշխանությունը չհաջողեց, քանի որ հրաժարվեց ուժի միջոցով ցույցերը ցրել։ Այդ պատճառով 2014 թվականին իշխանությունը հեշտությամբ դիմեց ուժի կիրառմանը, որը ոչ թե մեղմացրեց ցույցերի մարդաշատ լիելու փաստը, այլ սրեց տիրող իրավիճակն ու այն տարածվեց երկրով մեկ։

Ինչ-որ իմաստով Մայդանը դարձավ ուկրաինացիների համար  բաղձալի և պատմական ինքնիշխան ժողովրդի մարմնացում, որն ինքն էր ընտրում իր առաջնորդներին, ովքեր ամեն պահի պատրաստ էին իրենց ժողովրդին տանել մարտի։ Այս ամենը բնութագրվում էր ուղիղ ժողովրդավարության, փոխօգնության և ինքնակարգավորման համատեքստում։ Այստեղ կարելի է հիշել  Զոպորոժեին իր ռազմական ժողովրդավարությամբ և Մախնոյի ջոկատները։ Ենթադրվում էր, որ այն ինչ կատարվում էր Մայդանում նոր որակ էր բերելու քաղաքականություն, և փողոցային պայքար տանողը, տեղափոխվելով կաբինետ, այնտեղից դուրս կշպրտեր կոռուպցիան, գողությունը և տխրահռչակ դավաճանությունը։

Սակայն այս ուտոպիստական տրամադրությանը զուգահեռ հասունանում էր հետհեղափոխական ճգնաժամը: Բոլոր ուղիղ դեմոկրատիայի ինստիտուտներն, ազգային հանդուժողականությունը և դրանց առաջամարտիկները, որոնք գործում են հիացմուքի շրջանում, հաջորդ՝ հավասարակշռող փուլում էֆեկտիվ չեղան և հաճախ անգամ դարձան իրենք իրենց հակապատկերը։

Մոռացված հին էլիտան և բարեփոխումների տապալումը

Յանուկովիչի և նրա քաղաքական խմբի փախուստից հետո Ուկրաինայում իշխանական վակուումը լցվեց ընդդիմության կողմից, որը ժամանակին եղել  էր իշխանական էլիտայի մի ստվար շերտ և ուներ կապեր կոռուպցիոն սխեմաների և նեպոտիզմի հետ։ Այս իմաստով դժվար էր հնի վերադարձի ընկալումը թե հասարակության կողմից և թե Ուկրաինայի արևմտյան գործընկերների կողմից։ Վերջիններիս հետ կապերի ամրապնդումն օրակարգային կարևորություն ուներ, առավել ևս Ռուսաստանի հետ կոնֆլիկտի արձանագրումից հետո։ Ըստ «Թրենսփերենսի ինթերնեյշնըլ»-ի Ուկրաինան կոռուպցիայի ցուցանիշներով դրական իմաստով առաջ անցավ Ռուսաստանից (5 տարվա մեջ 144-րդ հորիզոնականից 137-րդը դարձավ) բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում պատգամավորների հայտարարագրերի հրապարակման, պետական գնումների համակարգի պարզեցման, պետական բարձր  թափուր պաշտոնների համար բաց մրցույթների անցկացման և այլ միջոցառումների շնորհիվ։

Այժմ Ուկրաինայի վերնախավը չի գիտակցում, որ հետսովետական անցյալի հետ բախումները, որոնք եղան 2014 թվականին հրապարակում, այլևս չեն կարող լցվել փուչ հռչակագրերով և արդյունավետ PR-ով։ Ինքնապաշտպանության զգացողության տակ անգամ  հին սովորույթներից հրաժարվել չի ստացվի։ Վառ օրինակ է ոստիկանության համակարգի բարեփոխումները։ Հատուկ այդ նպատակով Վրաստանից պրոֆեսիոնալ աշխատանքային խումբ հրավիրվեց, որոնք Սաակաշվիլու օրոք հասարակական կարգի պահպանման համակարգում բարեփոխումներ էին անցկացրել։ Բայց ամեն ինչ այդքան էլ հեշտ չստացվեց, քանի որ նոր իշխանության կողմից նշանակված պաշտոնյաները և համակարգի աշխատողները հանդուրժողականություն չցուցաբերեցին հրավիրված աշխատանքային խմբի ցուցումների կատարման գործում։ Open Democracy-ի տվյալներով՝ ուկրաինական ոստիակնության աշխատակիցների 90%-ը, որոնք ներքաշված էին կոռուպցիոն թեմաների մեջ, մնացին իրենց տեղերում և փոփոխությունը հանգեց զուտ նոր համազգեստ կրելուն։ Բացի դրանից,  ոստիկանությունը  ներքին գործերի նախարարի վերահսկողությունից չէր ազատվել։ Բարեփոխումներ իրականացնող խմբի ղեկավար Խատիա Դեկանոիձեն ստիպված եղավ այս իրավիճակում թողնել պարտականությունները և վերադառնալ Վրաստան։ Հատկանշական է՝ օգնություն ցսւցաբերելու և բարեփոխումներ իրականացնելու առաքելությամբ հրավիրվածներից շատերը վաղ թե ուշ լքեցին Ուկրաինան, իսկ օրինակ՝ Սաակաշվիլին և ևս մի քանիսը դարձան ընդդիմություն այդ երկրի ներսում։

Ղրիմը, Դոնբասը, ԵՄ-ն ու ՆԱՏՕ-ն

Ամենացավոտ հետևանքը, որ կրեց Ուկրաինան Մայդանի իրադարձություններից հետո տարածքային ամբողջականության խախտում էր։ Երկրի մայրաքաղաքում կատարվող իրադարձությունները մեծ ալիք ստացան՝ վախ և ֆոբիա առաջացրին ուկրաինական նացիոնալիզմի նկատմաբ Ուկրաինայի ռուսալեզու շրջաններում, մասնավորապես, Ղրիմում և Դոնբասում։ Ուկրաինայի իշխանությունների կողմից հաճախ հակասական հնչող կարծիքը այդ շրջանների մասին և հեղափոխության ընթացքում հայեցակարգի բացակայությունը հանգեցրին նրան, որ Կրեմլը շուտով հնարավորություն ստացավ խառնվել Ուկրաինայի ներսում կատարվող իրադարձություններին։ Դա, իրականում, մեծ ողբերգություն էր ուկրաինացիների համար։ Չնայած, միևնույն ժամանակ, այդ շրջանների կորուստը թեթև ընկալվեց, քանի որ Մայդանում ձևավորված ուժերը պառլամենտում առանց Ղրիմի և Դոնբասի քվեարկության ավելի հեշտությամբ կստանային մեծամասնություն։ Ամեն դեպքում Դոնբասի բազմաթիվ փախստականներ, որոնց թիվը 2015 թվականի տվյալներով անցնում է միլիոնը, Ուկրաինայում անցանկալի անձիք էին, զուրկ էին քվեարկելու իրավունքից, անգամ պարզ փաստաթղթերի հետ գործարքները նրանց համար հաճախ դառնում էին գլխացավանք։

Որպես տարածքային ամբողջականության կորստի համար փոխհատուցում՝  Ուկրաինան արձանագրեց եվրաինտեգրման ձգտումների ճանաչումը, ըստ էության, ինչն էլ հենց հանդիսանում էր Մայդանում գործողությունների բուն նպատակը: Եվրամիության հետ ասոցացման համաձայնագիրը ստորագրվել է դեռևս 2014 թվականին, սակայն Եվրամիության առանձին անդամների կողմից դրա վավերացման կարգը տևեց երեք տարի: Արդյունքում ուկրաինացիները ստացան Շենգեն գոտու արտոնագիր, իսկ երկիրը հայտնվեց ԵՄ-ի հետ առևտրի ազատ գոտում (ըստ այդմ վատթարացան տնտեսական հարաբերությունները Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև, իսկ վերջինս մինչև 2017 թվականը եղել է Ուկրաինայի ամենախոշոր տնտեսական գործընկերը)։ Ուկրաինայի հետագա ինտեգրումը ԵՄ-ում կասկածի տակ է, քանի որ երկիրը ներգրավված է ռազմական հակամարտության մեջ և նրա տնտեսությունը, ներքին տրամադրությունները դեռևս հեռու են Եվրամիության պահանջներից։ Ընդհանուր առմամբ, Եվրոպան ինքնին շատ ծանր ժամանակներ է ապրում, էլ ուր մնաց զբաղվի մեկ այլ երկրի զարգացմամբ: Միևնույն ժամանակ եվրաինտեգրումը մնում է օրակագային և սկզբունքային հարց ուկրաինացիների մեծամասնության համար․ 2018 թվականին հարցման մասնակցածների 56%-ը կողմ է արտահայտվել այդ տեսակետին։ Բացի դա, Ուկրաինայում Ռուսաստանի ագրեսիվ քաղաքականության ֆոնին ավելացել են ՆԱՏՕ-ի հետևորդների ելույթները՝ 2012 թվականի 26,2%-ը 2018-ին հասցնելով 67%-ի (ըստ «Ժողովրդավարական նախաձեռնություններ» հիմանադրամի տվյալների)։

Հաղթանակ,  թե՞ պարտություն

Ի՞նչ ապրումներ ունեն ուկրաինացիները 5 տարի անց։ SOCIS սոցիալական հետազոտությունների կենտրոնի տվյալներով ուկրաինացիների 63%-ը բացառում են նոր Մայդանի անցկացումը, քանի որ հույսեր են կապում ժողովրդավարական ճանապարհով տեղի ունեցած իշխանափոխության հետ և ներկա իշխանություններից ակնկալում փոփոխություններ։ Հեղափոխության բացասական հետևանքները շատերն են գիտակցում, որպեսզի  կրկին գնան այդ քայլին բայց, այնուամենայնիվ, դրա կրկնությունը չի բացառվում։ Մյուս կողմից հանրային անտարբերության ֆոնին ավելի լավ են երևում ժողովրդավարության հետ կապված խնդիրները, որոնք մինչ օրս առկա են Ուկրաինայում. 2014 թվականի փետրվարին Մայդանի վրա կատարված կրակոցների հետաքննությունը մնում է անավարտ, լրագրողների նկատմամբ բազմաթիվ հարձակումներ չեն բացահայտվում (2017 թվականին 90 դեպք, 2018 թվականին`45), այդ թվում` Պավել Շերեմի ռեզոնանսային սպանությունը Կիևում։ Իշխանությունը հեշտությամբ է մանիպուլացնում ժողովրդին «հայրենասիրության» հողի վրա՝ շեղելով բուն խնդիրներից և տարվող հետաքննություններում «մոսկովյան ձեռքի» առկայությունը քողարկելու նպատակով։ Իշխանություններն այս տեխնոլոգիան հաճախ օգտագործում են իրենց ուղղված քննադատությունների դեմ: Freedom House-ն իր զեկույցում նշում է տխուր միտում. «Ուկրաինայի քաղաքական գործիչները «հայրենասիրական զգացում» են օգտագործում, որպեսզի հարձակվեն ապաքաղաքական կազմակերպությունների և լրագրողների վրա` մեղադրելով նրանց ռազմական գործողությունները խաթարելու մեջ»:

Հինգ տարի առաջ մարտահրավեր նետելով հետխորհրդային ավտորիտար և կոռուպցիոն բարքերին, որի պահպանման  «երաշխավորը»  հանդիսանում էր Ռուսաստանը՝ ուկրաինացիները կանգնեցին մարտահրավերների առաջ, որոնց այդքան էլ պատրաստ չէին։ Համակարգային փոփոխությունների փուլում Ուկրաիայի հասարակությունն անկարող եղավ դիմակայել և իրեն գցեց ցնորքի մեջ՝ «սահմաններից դուրս մեզ համար կա փրկություն» բացատրությամբ։ Մյուս կողմից Ուկրաինայում հասարակությունը հույսեր է կապել խարիզմատիկ առաջնորդների հետ, որոնք փաստացի երկիրը անկարող դարձրին պոպուլիզմի դեմ պայքարում։ Մայդանում տեղի ունեցած հեղափոխությունը, քաղաքացու խիզախության և ինքնազոհողության դրսևորման օրինակ դառնալով, տանում է ռիսկի՝ այդ պայմաններում ազգային պանթեոնում ավելացնել զոհերի թիվը, եթե հասարակությունն  իր մեջ ուժ չգտնի պահպանել ձեռք բերված ազատությունը։

Հոդվածի բնօրինակը՝ Republic.ru կայքում