Կդառնա՞ Թուրքիան իսլամական պետություն

Լինելով Միացյալ Նահանգների գլխավոր ռազմավարական գործընկերը Արևելյան Միջերկրականում, Միջին Արևելքում և Կենտրոնական Ասիայում` այսօր Թուրքիան փորձում է վերադարձնել տարածաշրջանում գլխավոր դերակատարի իր դիրքը: Եթե ներկայիս ժողովրդագրական միտումները շարունակվեն, երեք տասնամյակ հետո Թուրքիայի բնակչությունը կգերազանցի Ռուսաստանինը: Թուրքիայի ազդեցությունը մեծանում է ինչպես Բալկաններում, այնպես էլ նախկին Խորհրդային Միության ասիական երկրներում: Թուրքիան շարունակում է ռազմաշունչ եղանակով առաջ տանել Եվրամիությանն անդամակցելու իր պահանջը` միևնույն ժամանակ անտեսելով Արևմուտքի հազիվ լսելի պահանջները՝ վերջ տալ երկրի արևելյան հատվածում քրդերի դեմ շարունակվող դաժան պատերազմին, որն արդեն իսկ մոտ 30000 կյանք է տարել:

Էլ ավելի անընդունելի է Թուրքիայի դիրքորոշումը Կիպրոսի վերաբերյալ, որը բռնագրավվել է 1974 թվականին և մինչ օրս վերահսկվում է 35000 թուրք զինվորների կողմից: Բռնագրավելով Կիպրոսի երկու հինգերորդը` Թուրքիան, հավատարիմ մնալով մարգարեի և խալիֆների լավագույն ավանդույթներին, հրամայել է այդ շրջանը բնակեցնող հույներին հեռանալ 24 ժամվա ընթացքում: Հույների տները և բիզնեսը փոխանցվել են թուրք կիպրոսցիներին: Հունական գյուղերն ու քաղաքները հարձակման են ենթարկվել: Խառը բնակչություն ունեցող վայրերում որպես առաջնահերթ թիրախ են ընտրվել եկեղեցիները, որոնք կամ ոչնչացվել են, կամ էլ վերածվել մզկիթների: Այս ամենի արդյունքում սպանվածների թիվը հասել է չորս հազարի, անհայտ կորածներինը` 1600-ի: Կղզու բռնագրավված մասի ամբողջ հույն բնակչությունը տեղահանվել կամ պարզապես ոչնչացվել է: Կղզու 40%-ը, ներառյալ հերկելի հողերի 65, ջրային ռեսուրսների 60%-ը, հանքային հարստության երկու երրորդը, արդյունաբերության 70 և տուրիստական ենթակառուցվածքների 70%-ն անցել են թուրքերի տրամադրության տակ: Եթե այլ երկրներ նման անօրինությունների համար կդատապարտվեին, կենթարկվեին բազմատեսակ էմբարգոների կամ կռմբակոծվեին, ապա Թուրքիան, լինելով Միջերկրականի տարածաշրջանում Միացյալ Նահանգների հիմնական սյունը և նավթով հարուստ Կասպիցի ավազանը վերահսկելու ամենահարմար հենարանը, երբեք նման խնդիր չունեցավ: Թուրքիայի` որպեսԱՄՆ հիմնական գործընկերոջ դիրքերն ավելի ամրապնդվեցին 1979-ին, երբ Իրանում տեղի ունեցած հեղաշրջումը շփոթության մեջ գցեց Միջին Արևելքում Միացյալ Նահանգների ռազմավարությունը: Թուրքերն անողոքաբար շահագործեցին մեզ օգտակար լինելու իրենց ենթադրվող դերը:

Գրեթե 25 տարի անց Վաշինգտոնում ընդունված այն կարծիքը, թե Թուրքիան կմնա «աշխարհիկ» և «արևմտամետ», մեղմ ասած, համոզիչ չէ և ստիպում է մեզ քննության առնել նման եզրակացության օրինաչափությունը: Ի՞նչ տեղի կունենա, եթե պատմությունը կրկնվի և Անկարան գնա Թեհրանի ճանապարհով` փակելով Ամերիկայի ճանապարհը դեպի Կասպիցի ավազան, և իր ազդեցության ոլորտի մեջ առնի Ամերիկայի նոր կլիենտներին Սարաևոյում, Տիրանայում կամ Պրիստինայում: Հնարավո՞ր է դա արդյոք: Կարո՞ղ է արդյոք պատահել այնպես, որ Միացյալ Նահանգները դարձյալ անակնկալի գա: Ի՞նչ է պետք անել` իրադարձությունների նման զարգացմանը նախապատրաստվելու համար:

Այն, որ Վաշինգտոնը չունի լրջորեն մշակված «թուրքական» քաղաքականություն, պարզ դարձավ 1997թ. մայիսին, երբ թուրքական բանակը շատ անսպասելի և կտրուկ ձևով պաշտոնաթող արեց Էրբաքանին` ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված երկրի վարչապետին: Այս քայլը ողջունվեց Քլինթոնի վարչակազմի կողմից` որպես իսլամական արմատականության պարտություն և «արևմտամետ» ճամբարի հաղթանակ: Քաղաքական իրողությունների և քայլերի իրավական կամ պատշաճ լինելու մասին Վաշինգտոնում դատում են` բացառապես ելնելով այն բանից, թե որքանով ցանկալի կարող է լինել այս կամ այն իրողության կամ քաղաքական քայլի հետևանքը, այլ ոչ թե այնպիսի սկզբունքներից, ինչպիսին է, օրինակ, ժողովրդավարությունը:

Եթե մենք իսկապես մտադիր ենք լրջորեն քննարկել Ամերիկայի երկարաժամկետ քաղաքականությունը Արևելյան Միջերկրականի տարածաշրջանում, ապա Միջին Արևելքով զբաղվող մեր փորձագետները պետք է դադարեն ձևացնել, թե Թուրքիան ժողովրդավարական երկիր է: Ժամանակն է նաև գիտակցելու, որ Թուրքիայի ցանկացած իրական «ժողովրդավարականացում» կնշանակի նրա անդառնալի «իսլամացում», քանի որ, չնայած իր քաղաքական վերնաշենքերին, Թուրքիան իսլամի արժեքների վրա հիմնված պետություն է: Արժեքների, որոնք ժառանգել է Օսմանյան կայսրությունից: 1923թ. Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ստեղծած ժամանակակից Թուրքիան ներկայացնում է ազգայնական գաղափարի «աշխարհիկ» տարբերակը: Ինչևիցե, 1945թ. բազմակուսակցական քաղաքական համակարգի հաստատումը քաղաքական իսլամին վերարժևորվելու հնարավորություն տվեց: Վերջին երեք տասնամյակների քաղաքական շարժումները ստեղծեցին «թուրքական-իսլամական սինթեզ»՝ ազգի իսլամական հայեցակարգ, որը, ունենալով օսմանյան արմատներ, փորձում է վերահաստատել թուրքական ազգայնականության օսմանյան-իսլամական հայեցակարգը: Դրա ապացույցն է այն, որ նշված շարժումները մերժում են ժամանակակից արևմտյան կենսակերպը, արժեքները: Նրանց հաջողությունը բացատրվում է այն պարզ փաստով, որ թուրքերի ճնշող մեծամասնությունը մահմեդականներ են, այսինքն` դավանում են մի կրոն, որն ունի որոշակի արժեքային համակարգ:

Ճիշտ այնպես, ինչպես նաֆթից ստացվող հսկայական եկամուտները չկարողացան լուծել խնդիրը Իրանում, որևէ հիմք չկա ենթադրելու, որ առաջարկված մեծածավալ օտարերկրյա ներարկումները, աջակցությունը կամ այլ նմանատիպ միջամտությունը բարեհաջող ավարտ կունենան Թուրքիայում: Քեմալականների «աշխարհիկության» երազանքը երբեք դուրս չի թափանցել զինվորականների և Ստամբուլում կենտրոնացած վերնախավի նեղ շրջանակից:

Այն, որ Թուրքիայի քաղաքական վերնախավը թույլ արմատներ է թողել ազգի մշակութային գիտակցության մեջ, այսօր նույնքան լուրջ խնդիր է, որքան Աթաթուրքի օրոք, և շատերի մտքում «իսլամ» կոչվող ննջող հրաբխի վերաբերյալ տրվող հարցը ոչ թե «եթե»-ն է, այլ «երբ»-ը: Քեմալականների բավականին նեղ իշխող խավը այսօր իր ձեռքում է պահում Թուրքիայի ղեկը միայն Արևմուտքի օրհնությամբ և բանակի կամքով: Այն, ինչ տեղի ունեցավ Թեհրանում, կարող է պատահել և Անկարայում, ընդ որում` հենց հաջորդ տասնամյակում: Այս համեմատությունը պետք է գիտակցվի որպես ահազանգ: Ինչպես ժամանակին Իրանի շահը, այնպես էլ այսօր թուրք գեներալները ունեն Միացյալ Նահանգների օժանդակությունը, բայց խնդիրն այն է, որ վերևից հրահանգվող մոդեռնիզացումը դեմ է առել ներքևից բարձրացող և կրոնական դրսևորում ստացած մերժողական տրամադրություններին, որոնք պարարտ հող են ստեղծել իսլամի համար:

Ներքին ճնշումներից անբաժանելի են նաև Անկարայի արտաքին հավակնությունները: 1996թ. հունվարին Անկարան վիճարկեց Հունաստանի իրավունքները Իմիա կղզու վրա: Վեց ամիս անց Թուրքիան պահանջեց Կրետե կղզու կողքին գտնվող, հունական Գավդոս կղզին, որը թուրքական ափից 240 մղոն հեռավորության վրա է: Եվ սա այն երկիրն է, որն ուզում է Եվրամիությանն անդամակցելու թույլտվություն ստանալ և որը շարունակում է հեղեղել Գերմանիայի և Եվրոպայի այլ երկրների արդեն իսկ իսլամացած փողոցները` առաջարկելով էժան թուրքական աշխատուժ:

Յուրաքանչյուր անցած տարին ավելի ու ավելի անհետաձգելի է դարձնում Միացյալ Նահանգների կառավարության՝ անմիտ թուրքասիրությունից հրաժարվելու անհրաժեշտությունը: Ժամանակն է վերջապես, որ Վաշինգտոնում հասկանան, թե Ամերիկան այլընտրանքային սցենարի կարիք ունի: Մենք արդեն տեսել ենք, թե աշխարհի այս հատվածում ինչպես են մեր երբեմնի բարեկամները վերածվում թշնամիների: Ժամանակն է մշակել իրատեսական ծրագրեր: Եվ հետո, եկե՛ք վերջ տանք ինքնախաբեությանը: Շողոքորթելով և հուսադրելով հնարավոր չէ ստիպել այլ ազգերին դառնալ այն, ինչ մենք ենք ուզում, որ նրանք դառնան:

Սերժ Թրիֆկովիչը իր դոկտորական թեզը պաշտպանել է Անգլիայում, Սաութհեմփթոնի համալսարանում: Այնուհետև շարունակել է գիտական գործունեությունը Սթենֆորդի Հուվերի հաստատությունում:

Հոդվածը վերցված է «Հանրապետական» ամսագրից