Ութ տարի առաջ Հայաստանն ու Թուրքիան մոտ էին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը. Շվեյցարիայում երկու երկրները ստորագրեցին արձանագրություններ, որոնք պետք է սկսեին հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը: Այսօր, սակայն, կարող ենք միայն փաստել, որ գործընթացը տապալվեց: Ստորև ներկայացնում ենք թուրքական «Hurriyet» թերթի վերլուծաբան Ունալ Չևիկյոզի անդրադարձը հայ-թուրքական արձանագրությունների ճակատագրին:
Ե՞րբ են կարգավորվելու հայ-թուրքական հարաբերությունները
Սովետական միության փլուզումից անցել է արդեն 26 տարի: Թուրքիան դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել բոլոր հետխորհրդային պետությունների հետ ու զարգացրել է կապերը նրանց հետ: Բայց Հայաստանի հետ մենք մինչև այժմ չունենք դիվանագիտական հարաբերություններ: Երկու երկրների միջև ցամաքային սահմանը շարունակում է փակ մնալ:
Հոկտեմբերի 10-ին լրացավ Ցյուրիխում 2009թ-ին Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև արձանագրությունների ստորագրման 8-րդ տարելիցը: Երկկողմանի արձանագրությունները, որոնք նախաստորագրվեցին մի շարք հետևողականորեն իրականացված հանդիպումների և Շվեյցարիայի միջնորդության արդյունքում, նպատակ ունեին կարգավորել հարաբերությունները Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև և նպաստել բարիդրացիական կապերի զարգացմանը: Այդ նպատակին հասնելու համար երկու երկրների խորհրդարանները պետք է հաստատեին և օրենքի ուժ տային արձանագրություններին: Սակայն դա տեղի չունեցավ:
Հայ-թուրքական հարաբերությունների հարթեցումը և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորումը Հարավային կովկասում կայունության և անվտանգության տեսանկյունից երկու կարևորագույն հարցեր են: Թուրքիան այս երկու հարցերը դիտարկել է որպես գործընթացներ, որոնք պետք է ընթանան զուգահեռաբար՝ վայելելով երկու կողմերի աջակցությունը: Եթե ամեն ինչ այդպես շարունակվեր, ապա երկու խնդրում էլ հնարավոր կլիներ հասնել էական առաջընթացի:
Բայց երբ Թուրքիան սկսեց պնդել, որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորումը կամ այդ ուղղությամբ անհետաձգելի քայլերի իրականացումը պետք է լինի նախապայման հայ-թուրքական հարաբերությունների համահարթեցման գործում, դա փոխեց ստեղծված իրավիճակը:
Հայաստանը, որը մինչ այդ պահը համարում էր, թե Թուրքիան իսկապես ձգտում է կարգավորել հարաբերությունները և հենց այդ նպատակով է սկսել արձանագրությունների ստորագրման գործընթացը, կորցրեց հավատը Թուրքիայի անկեղծության հանդեպ:
Թուրքիան առաջին անգամ չէ, որ բախվում էր արտաքին քաղաքականության մեջ վստահության կորստի խնդրին: Հաշվի առնելով, որ նախկինում Թուրքիան բազմիցս կորցրել է վստահությունը իր դաշնակիցների ու հարևանների մոտ, ապա այս անգամ Անկարային բնավ չանհանգստացրեց այն փաստը, որ Հայաստանն այսուհետ հուսախաբված հարևանների շարքին է դասվելու: Իսկ Հարավային Կովկասում իրապես կարևոր տարածաշրջանային դերակատար դառնալու հնարավորությունը Թուրքիայի համար ակնթարթորեն չքացավ:
Արձանագրությունների ստորագրման գործընթացում Հայաստանը ճնշման էր ենթարկվում ներքաղաքական ուժերի և սփյուռքի կողմից: Բայց երբ Թուրքիան 2009թ-ի հոկտեմբերի 10-ին՝ արձանագրությունները ստորագրելուց հետո, լրացուցիչ նախապայմաններ դրեց այդ հարցում, Հայաստանը որոշակիորեն հնարավորություն ստացավ ազատվելու այդ ճնշումից: Երևանը հասկացրեց, որ չի վավերացնի երկկողմանի արձանագրություններն այնքան ժամանակ, քանի դեռ դա չի արել Թուրքիան: Այդպիսով հայկական կողմը մեղադրեց Թուրքիային գործընթացի կարգավորմանը խոչընդոտելու մեջ:
2015թ-ին փետրվարին թուրքական պառլամենտի արխիվներում կորած արձանագրությունները ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը հետ կանչվեց Հայաստանի Ազգային ժողովից: Իսկ ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի 72-րդ նստաշրջանի բացման ժամանակ Հայաստանի նախագահի ելույթը կարծես հայ-թուրքական հարաբերություններն ավելի անհույս էտապ մղեց: Իր ելույթում Սերժ Սարգսյանն ասաց.
«Թուրքիան սխալվում է, եթե կարծում է, թե կարող է այդ արձանագրություններն իր ուզածի չափ պատանդ պահել ու վավերացնել դրանք միայն այն ժամանակ, երբ դա իրեն ձեռնտու կլինի»:
Նման պայմաններում արդեն 2018թ-ի գարնանը Հայաստանն այդ արձանագրությունները ճանաչեց «ուժը կորցրած»:
Այդ արձանագրությունները 1921թ-ի Կարսի պայմանագրից հետո միակ փաստաթղթերն էին, որոնք ստորագրել էին երկու հարևան երկրները և իսկապես կարևորագույն հիմք էին երկու երկրների միջև հարաբերությունների կարգավորման համար: Ամենայն հավանականությամբ երկու հարևանների հարաբերությունների կարգավորումը հետաձգվելու է ավելի լավ ժամանակների համար:
Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումը սահմանված էր իբրև անհրաժեշտություն Թուրքիայի հասարակական ժողովրդավարացման գործընթացի համար:
Թուրքիայի համար ժողովրդավարացման գործոններից մեկը հետսառըպատերազմյան շրջանում առաջացած հետևանքների հաղթահարումն է, իսկ մյուս կողմից ՝պատմական համաձայնության նվաճումը իր տարածքում բնակվող քրդական ծագում ունեցող ժողովուրդների հետ: Մինչդեռ այսօր այդ կետերից ոչ մեկն այլևս չկա Թուրքիայի օրակարգում: Ավելին, աստիճանաբար ավելի է արմատավորվում տեսակետը, թե ժողովրդավարացումն ինքնին դուրս է մնացել Թուրքիայի օրակարգից:
Հայաստանը սխալ է գործում՝ առ ոչինչ համարելով հայ-թուրքական արձանագրությունները: Դա Թուրքիային հնարավորություն կտա պնդելու, որ հենց հայական կողմն է չեղյալ համարել այդ արձանագրություններն ու կարգավորման բուն գործընթացը: Իսկ Թուրքիան, եթե անգամ կարողանա Հայաստանին դարձնել քավության նոխազ, այնուամենայնիվ կկորցնի այդ փաստաթղթերից զուտ քաղելու հնարավորությունը, եթե երբևէ հայ-թուրքական հարաբերությունները կրկին կարգավորման ուղի մտնեն: Այդ ժամանակ նոր բանակցությունների փուլում ստիպված կլինեն ամեն ինչ սկսել զրոյից, և շատ դժվար կլինի նորից հասնել այն առավելություններին, որոնք տալիս էին արդեն ստորագրված արձանագրությունները: