Գենադի Բուրբուլիս. «Դա ողջի գոյամարտ էր մահացածի հետ»

 25 տարի առաջ Բելովեժյան անտառում ստորագրված համաձայնագրով փաստացի ձևակերպվեց Խորհրդային Միության փլուզումը: Այդ առիթով «Եգոր Գայդարի հիմնադրամի» և «Slon Magazine» առցանց հանդեսի «Ինչպես փլուզվեց ԽՍՀՄը՝ առաջին դեմքերից» համատեղ նախագծի շրջանակներում հրապարակախոս Արկադի Դուբնովին իրենց վկայություններն են պատմում միութենական հանրապետությունների նախագահներն ու խորհրդարանի խոսնակները:

Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք այդ շարքի հերթական հարցազրույցներից մեկը՝ Բելովեժյան գործընթացի գաղափարախոս, ՌԽՖՍՀ նախկին գլխավոր քարտուղար և Բորիս Ելցինի կառավարության առաջին փոխվարչապետ ու խորհրդական Գենադի Բուրբուլիսի հետ:

Առաջին հարցս այս նախագծի շրջանակներում, որ բոլորին տալիս եմ, հետևյալն է. երբևէ Ձեր մտքով անցել է, որ Խորհրդային Միությունը կարող է դադարել գոյություն ունենալ և որ Ռուսաստանը ԽՍՀՄ կազմից անկախ ու ինքնուրույն պետություն կդառնա:

Կանխազգացում ունեի, որ Խորհրդային Միությունը չի դիմանա վերակառուցման փորձությանը, ինչպես և ինքը՝ Միխայիլ Գորբաչովը, ով ունակ էր աննկարագրելի կերպով կենտրոնանալ այն խորքային աշխատանքի վրա, որը խորհրդային քաղաքացիների և ոչ մի սերունդի կողմից չէր կատարվել: Եվ այլախոհները, և այսպես կոչված վաթսունականների սերունդը և արդեն իմ՝ հետպատերազմյան սերունդը բոլորով միասին էինք պատրաստում վերակառուցումը: Մեծ շնորհակալություն Գորբաչովին՝ այդ հնարավորությունը քաղաքականապես ձևակերպելու համար: Նա դրան գոյության վերբալ ձև հաղորդեց Պլենումի 1985 թվականի փաստաթղթերում, որոնցով ժողովրդավարության, հրապարակայնության ու ինքնուրույնության կոչեր էին արվում: Եվ հնարավոր է,այսպես ասած, ոգևորող խթան հենց դարձան 1989 թվականի ընտրությունները:

Ժողովրդական պատգամավորների՞:

Այո, առաջին հերթին նրանք հայտնի դարձան այնպիսի հիանալի անվամբ, ինչպես «ժողովրդական պատգամավորն է»: Սա հրաշալի հայտնագործություն էր, որն արտահայտում էր այն բոլոր անսահման տագնապներն ու հույսերը, որոնցով մենք ապրում էինք: Բայց, հավանաբար, ինձ համար ամենամեծ անհանգստությունն ու ողբերգությունն այն էր, որ Գորբաչովն ու իր կողմնակիցները չդիմացան վերակառուցման փորձությանը՝ այդ մակարդակի, մասշտաբի ու խորության ինքնավերափոխմանը, ինքնազարգացմանը, ինքնակատարելագործմանը: Եվ ցավը նրանում է, որ ողջ երկրի համար ստեղծելով այնպիսի հնարավորություն, ինչպիսին պատգամավորական հավաքի հեռարձակումն է ու հնարավորությունը ներսից մասնակից դառնալու այդ ամենին, Գորբաչովն ինքը վախեցավ ազատամտության, խորքային մտածողության այդ ռեակտորից, որը լայնորեն հայտնվել էր մեր երկրում: Իսկ երբ մեր միջշրջանային պատգամավորական խումբը սկսեց գերհասուն գաղափարներ ու խնդիրներ առաջ քաշել՝ հանդիպեց ուժեղ հակազդեցության, չհասկացվածության և չընդունվածության, իսկ այդ ամենի վերջաբանն էլ եղավ Անդրեյ Դմիտրովիչ Սախարովի հայտնի ելույթն ու դրան հաջորդած ամբիոնից նրան վտարելու դեպքը: Այդ ժամ հասկանալի դարձավ, որպեսզի մեջդ այդ հույսերը չկորցնես, մեզ պետք է միջավայրը փոխել ու մենք կենտրոնացանք 1990 թվականի վրա՝ ժողովրդական պատգամավորների ընտրությունների վրա: Մշակվեց ռազմավարություն, ըստ որի առկա խնդիրներն ավելի հաջող, արդյունավետ ու անշրջելիորեն լուծելու համար պետք է կենտրոնանալ հենց Ռուսաստանի Դաշնության վրա: Ահա և սա առաջին ազդանշանն էր այն բանի, որ խորքային, գաղափարական ու մտային սահմանափակվածությամբ լիդերներով Խորհրդային Միությունն ապագա չունի:

25 տարի առաջ Դուք գրեթե այդ միջավայրային փոփոխությունների արարիչն էիք, երբ 1991-ի նոյեմբերին դարձաք Ելցինի կառավարության առաջին փոխվարչապետը: Բայց մինչ այդ Դուք նրա մերձավոր խորհրդականն էիք: Ի՞նչ պաշտոն ունեիք Ելցինի թիմում, օրինակ 1991 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ, բունտից հետո:

ՌԽՖՍՀ Գլխավոր քարտուղար: Ստեղծվել էր Գլխավոր քարտուղարություն և հենց դրանից էլ ստեղծվեց այդ բարդ, նուրբ ու դրանով հանդերձ էներգետիկ եռուն աշխատանքը:

a9dbadd8f4a1f0bba54a2000903418ff-jpeg

1991թվականի սեպտեմբերի 24-ին Դուք եկաք Սոչի՝ Բորիս Նիկոլայևիչի մոտ և նրան էիք բերել գործողությունների պլան, որում հավաքել էիք որոշ գաղափարներ, հայեցակարգային առաջարկներ, որոնք մշակվել էին Էգոր Գայդարի թիմի կողմից: Այդ ժամանակ, բունտից հետո, պարզ դարձավ, որ Ռուսաստանի և Միության մյուս երկրների ճանապարհներն այլևս բաժանվել են: Եթե մինչ բունտը երկրները Ռուսաստանի հետ մեկ նպատակի շուրջ էին՝ փորձելով միութենական Կենտրոնին հակադրել իրենց իրավունքներն ու շահերը, ապա բունտից հետո արդեն ձգտում էին դեպի Կենտրոն՝ չիմանալով՝ որ ուղղությամբ պետք է իրենք ապագայում շարժվեն և նաև վախենում էին կորցնել Կենտրոնին՝ որպես ռեսուրսների գլխավոր մատակարարի: Այդ իրավիճակում, ինչպես ես եմ հասկանում, Ռուսաստանը մենակ մնաց՝ առաջ քաշելով ինքնուրույն քաղաքականություն, առաջին հերթին տնտեսական հարաբերությունների մասով՝ սկսելով ռադիկալ բերափոխումներ և պահպանում էր բացառապես պայմանական հարաբերություններ մյուս խորհրդային հանրապետությունների հետ: Հավանաբար հենց ա՞յդ ժամանակ էր վճռվել Խորհրդային Միության ճակատագիրը:

Շատ կարևոր է սկզբունքայնորեն նկատի ունենալ, որ ժողովրդական պատգամավորների առաջին հավաքի ժամանակ՝ 1990 թվականի մայիսին, կուլմինացիոն էր Գերագույն խորհրդի և երկրի ղեկավարի ընտրության հարցը: Մեր ռազմավարությունը հանգում էր նրան, որ Ելցինը սկսեց երկրի ղեկավարի պոստի համար մրցապայքարին մասնակցել հստակ դիրքորոշմամբ առ այն, որ պետք է ընդունել ՌԽՖՍՀ պետական սուվերենիտետի վերաբերյալ հռչակագիր: Այս հանգամանքը տարբեր պատճառներով մինչ այսօր էլ կոշտությամբ է ընկալվում՝ որպես այդպիսին Միության հետ անսպասելի հակամարտություն: Հանրապետության սուվերենիզացիայի գաղափարը ծնունդ էր առել Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի ընդերքում: Չէ որ Պոլիտբյուրոն մի քանի փաստաթղեր էր ընդունել, որոնք իրեն ոչ միայն առաջնորդում էին, այլ նաև դրանք իրականություն դարձնելու հնարավորություն էին տալիս: Առաջին հավաքի ժամանակ զարմանալի դրվագ եղավ, երբ երկրի երկու ղեկավարները՝ Գլխավոր քատուղար Վորոտնիկովը և նախարարների խորհրդի ղեկավար Վլասովը՝ անցան իրենց պատգամավորական լիազորությունների իրականացմանը, որի հիմքում էլ Ռուսաստանի ինքնիշխանության գաղափարն էր:

Որքանով Ելցինը սահմանափակորեն էր տեղավորվում այդ հիմանքարային արժեքի մեջ, որն էլ իր հերթին դիրեկտիվային էր՝ տրված սովետական կայսրության բարձրագույն ինստիտուտի կողմից, ապա ստացվում էր, որ դեմոկրատները ոչ թե պարզապես կտորների էին բաժանում սեփական հայրենիքը՝ առանց նայելու անցյալի ու ներկայի հանգամանքներին, այլ շահագրգիռ կերպով մասնակցում էին ռազմավարության վերաիմաստավորմանն առ այն, թե ինչպիսի ինքնիշխանություն է համապատասխանում Ռուսաստանի Դաշնությանը՝ նրա ապագայի տեսլականին, մշակույթին, արմատական պատմությանը: Պետության ղեկավարի պոստի համար պայքարը երեք փուլ էր ենթադրում: Առաջին երկու փուլերում Ելցինն ու Պոլոզկովը անհրաժեշտ քվորումը չապահովեցին, այնուհետև կուսակցության ղեկավարությունն որոշեց Պոլոզկովին փոխարինել Վլասովով: Նա, հավանաբար, ընկալվում էր որպես պրագմատիկ, կառավարիչ, տեխնոկրատ՝ զուրկ օդիոզ դիրքորոշումներից: Ընդգծում եմ, որ այդ փուլերի բոլոր բանավեճերի ժամանակ թեկնածուներից յուրաքանչյուրը՝ հատկապես Վլասովն ու Ելցինը պատգամավորներին պարազաբանում էին սուվերենիտետի իրենց ընկալումները: Վերջնահաշվարկում 1990 մայիսի 29-ին 4 ձայնի առավելությամբ ընտրվեց Ելցինը՝ ողջ Ռուսաստանը ներկայացնող պատգամավորների համայնքի կողմից:

Հաջորդ օրը համագումարը սկսեց ձևավորել իր աշխատանքային օրակարգը, քննարկել դրա առանցքային հարցերը, իսկ գլխավոր հարցն էլ դարձավ պետական ինքնիշխանության մասին հռչակագրի ընդունումը: Երկու շաբաթ անց՝ 1990 թվականի հունիսի 12-ին, համագումարն 100 տոկոս կողմ էր քվեարկելու Ելցինի կողմից ներկայացված տեքստին: Եթե վառ մետաֆորաներից չկաշկանդվեմ, կասեմ, որ Ռուսաստանը միավորվեց նորմալ, արժանի կյանքի համար իր բազմադարյա ձգտման առանցքի շուրջ: Միավորվեցին նոր ալիքի ժողովրդավարները, միավորվեցին կարմիր ղեկավարները, միավորվեցին ինքնավար պետությունների ղեկավարները, միավորվեցին «Փոփոխություններ» խումբը, միավորվեցին զինվորականների ֆրակցիան՝ բոլորը մեկտեղվեցին այդ երկար սպասված արժեքային ձեռբերման շուրջը: Այդ իսկ պատճառով էլ 1991 թվականի իրադարձությունները ողբերգություն էին, դրամատիկ արդյունքն էին այն բանի, թե ինչ ու ինչպես մենք արեցինք 1990 թվականին: Ցավոք, տարբեր պատճառներով այսօր նույնիսկ ոչ բոլոր մասնագետներն են դա հասկանում:

Դուք ուշադրություն հրավիրեցիք մի կարևոր հանգամանքի վրա, որի վրա են նաև կենտրոնանում նրանք, ում հաճախ են մեղադրում, որ հենց  նրանք սկսեցին մաշեցնել Միությունը: Նկատի ունեմ ազգային պետությունների ղեկավարներին կամ ազգային ճակատներին, որոնք փաստում են, որ այդ գործընթացում առաջին քայլը իրականացրել են ժողովրդավարները՝ Ելցինի գլխավորությամբ: Բայց Դուք, հանավաբար, նրանց կարող եք պատասխանել, որ Ելցինը Ձեզ հետ չէր էլ մտածում, որ Ռուսաստանի սուվերենիզացիան կարող է և ԽՍՀՄ շրջանակներում չլինել: Այս ամենը հիմա Դուք ինչպե՞ս եք ընկալում:

Առաջին հերթին, դա նույնիսկ պատմականորեն ճիշտ չէ: Ռուսաստանն այդ ուղղությամբ առաջինը չի եղել:

Դե, ես չեմ խոսում Բալթյան երկրների մասին:

Այո: Երկրոդ՝ մեր դիրքորոշումն հստակորեն արտացոլված էր նովոօգարևսկյան գործընթացում: Բորիս Նիկոլայևիչը շատ էր շահագրգռված  այն հարցում, որ նոր Միութենական պայմանագիր ստորագրվի: Այո, դժվարություններում, անտանելի քննարկումներում, Միխայիլ Գորբաչովի շատախոսության մեջ, ում համար գլխավոր հարցը հետևյալն էր «իսկ որտե՞ղ եմ այդտեղ ես, որտե՞ղ է Կրեմլը, որտե՞ղ է Խորհրդային Միության նախագահը», այստեղից էլ առաջացել է «9+1» ձևաչափը, բայց այդ պայմանագրի նախագիծը այնուամենայնիվ պատրաստվել էր, և օգոստոսի 20-ին մենք այդ պետք է ստորագրեինք: Դա Ելցինի դիրքորոշումն էր, Ռուսաստանի դիրքորոշումն էր, մեր ընդհանուր դիրքորոշումն էր՝ հիմնված նաև պետության սուվերենության հռչակագրի վրա, որը ՌԴ նոր սահմանադրության պատրաստման խնդիր էր դնում:

Մենք հույս ունեինք, որ Խորհրդային Միության էվոլյուցիոն վերափոխման հնարավորություն ենք ստացել ի համապատասխան նոր իրավական որակների՝ հետագա համաձայնություններով, բանակցություններով և այդ թվում նաև կենսաապահովմանը վերաբերող հարցերի որոշումներով: Բայց մեզ զրկեցին այդ պատմական հնարավորությունից, քանի որ այն միանգամայն անընդունելի էր Խորհրդային Միության ղեկավար կոնկրետ շրջանակների համար: Միութենական նոր պայմանագրի ստորագրումից մեկ օր առաջ, Արտակարդ դրության պետական կոմիտեի անդամները խռովարարություն բարձրացրեցին: Կրկին, ճիշտ չէ կարծելը, որ դա նրանց ինքնաբուխ ակցիան էր կամ դիվերսիան էր, ոչ: Գործնականում ողջ 1991 թվականի ընթացքում՝ հատկապես գարնանը, նրանք արտակարգ միջոցառումներ իրականացնելու պահանջ էին դնում, իսկ հունիսին վարչապետ Պավլովը նույնիսկ հատուկ զեկույցով հանդես եկավ:

-Տնտեսական միջոցառումնե՞ր:

Ատակարգ բնույթի քայլեր առաջին հերթին տնտեսության մեջ: Նրա համազեկուցողներն էին Կրյուչկովը, Պուգոն Յազովը, որոնք ապացուցում էին, որ կա չկառավարվող հանցավորության վստանգ, որ նկատվում են արևմտյան գաղափարախոսության ազդեցության վտանգավոր դրսևորումներ: Դա համակարգային ու համաձայնեցված պլան էր՝ թույլ չտալ ժողովրդավարացում, նույնիսկ այն դեպքում, եթե այն ենթադրում էր բավականաչափ հետևողական ու համձայեցված դիրքորոշում: Այդ իսկ պատճառով էլ Խորհրդային Միության վախճանը ամփոփված է հենց այդ պատմական ողբերգության մեջ:

Այսօր նույնիսկ չեմ խորշի մատնացույց անել, որ այս երկիրը բեղմնավորվել է հնգամյա արյունալի հանրաքվեի ռեժիմում՝ արտահայտված քաղաքացիական պատերազմի տեսքով՝ կոպիտ քամահրանքով անցյալի հանդեպ ու բռնի ու այդ նույն  սոցիալիստական-բոլշևիկյան ապագայի արգերսիվ ու բռնի հռչակմամբ: 1992 թվականի դեկտեմբերին Բելառուսը, Ուկրաինան, Ռուսաստանը ու Անդրկովկասյան պետությունները հիմնեցին պատմական, իրավական, պետական անբուժելի տոհմային տրավմայի պտուղը: Եվ մենք, ցավոք, այդ հետաքրքիր, դրամատիկ, բայց վերջնաարդյունքում ողբերգական մի քանի տարիների պայմաններում՝ վերակառուցումից մինչև 1991թվական, դարձել էինք այդ տոհմային տրավմայի գերիները:

Միութենական նոր համաձայնագիրը պատրաստ էր 1991թվականի հուլիսին: Ինչու՞ Գորբաչովը գնաց Ֆորոս, ինչու՞ նա ստորագրումը մինչև օգոստոսի 20-ը ձգեց, ինչու՞ չէր կարելի ավելի վաղ ստորագրել՝ մինչ բունտը: Հասկանում եմ, որ այս հարցը նաև Գորբաչովին է տրվել, բայց նա միշտ խուսափել է:

Կարծում եմ՝ այդ ամբողջ ամիսներին, երբ պատրաստվում էր պայմանագիրը, նա ամենօրյա ճնշումների էր ենթարկվում կուսակցական իր համակիրներից ու կառավարությունից, այդ իսկ պատճառով էլ մինչև վերջ չէր կողմնորոշվում: Միութենական նոր պայմանագրի տեքստով կոնֆեդերատիվ հանրապետության կառուցվածքը շատ երերուն էր: Այն իր մեջ նորմեր ուներ, որոնք ոչ միշտ են տեղավորվում կառավարման տրամաբանության մեջ: Դա վերաբերում էր տարբեր մակարդակներով իշխանությամբ օժտմանը, առավել ևս տարբեր պետությունների, այն էլ խորագույն տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում:

Կայսրությունը ինքնակործանման ռեժիմում էր, այն հիվանդ էր քաղցկեղային գոյացություններով՝ արտահայտված իր անարդյունավետության մեջ, և Գորբաչովից բացի, ուրիշ ոչ ոք չէր հասկանում այն ժառանգության խորությունը, որի վերափոխմանն էր ինքը ձեռնամուխ եղել: Որքան էլ ցուցադրական կամ համառ լինեն Պավլովի թեզիսները կամ նրա կողմնակիցների, նրանք չեն, որ հորինել են այդ վտանգավորությունը, այն իրականում գոյություն ուներ: Ուղղակի նրանք առողջացման իրենց ընկալումն ունեին՝ բռնաճնշումներ, սահմանափակումներ, ամեն ինչ խեղդել, սեղմել ու իրենց տեղը դնել: 1991 թվականի հունվարյան իրադարձությունները Մերձբալթյան երկրներում նրանց ոչինչ չսովորեցրին, իսկ Գորբաչովն էլ հանգդնեց տեսք ընդունել, թե այդ ամենի մասին ոչ գիտեր և ոչ էլ հասկանում էր:

Այդ իսկ պատճառով էլ Ձեր հստակ հարցին իմ պատասխանն այսպիսին է. Միխայիլ Սերգեյեվիչ Գորբաչովը, դա կպնդեն նաև շատերը, այդ տարվա օգոստոսի 4-ին Վնուկովո-3-ում, Ֆորոս թռիչքից առաջ հրաժեշտ տալով իր կողմնակիցներին, ովքեր նորից ու նորից վստահեցնում էին նրան, որ այդ ամենը տանել հնարավոր չէ, որ երկիրը վտանգի մեջ է, իրականում այսպիսի խոսքեր արտաբերեց. «դե փորձեք, փորձեք», դա նաև հաստատում է Լուկյանովը, ում դժվար է այդ ամենին հավատալ, բայց հատկապես… Դա է փաստում նաև մեր զգացած վարքի տրամաբանությունը, քանի որ նովոօգարևյան գործընթացի ժամանակ նա ցանկություն չուներ խորքային ձևով խորամուխ լինել այն պատմական առաջադրանքի մեջ, որը մենք լուծելու էինք այդ նոր պայմանագրով: Գորբաչովն անսահամն շատ էր խոսում: Տպավորություն էր, որ նա ինքն իր հետ է խոսում: Չնայած լավ կրթությանը, նա բացարձակ չէր հասկանում այդպիսի սոցիալիզմի կործանարար լինելը և համակարգի որակական փոփոխությունների պատմական սահմանափակվածությունը, երբ գտնվում ես հրդեհի տեղում, երբ խաթարված են հասարակության, պետության կենսագործունեության համար անհրաժեշտ բոլոր արյունատար անոթները:

Ընդհանրապես, դա մեծագույն պատմական տարաբաժանում է: Պատկերացնում եք, եթե բունտը չլիներ, Ուկրաինան օգոստոսի 20-ին կստորագրեր պայմանագիրը, և ոչ մեկ չգիտի, թե ինչպես կդասավորվեր իրավիճակն 1991 թվականին: Իսկ մյուս կողմից էլ, հնարավոր է, իրադարձությունների ընթացքը հնարավոր է այն էր, ինչ անվանում են Աստծո կողմից տրված: Եղավ բունտ, սպասվող զարգացման ողջ պարադիգման տապալված էր ու եղավ այն, ինչ եղավ: Դա ակնհյատ էր ու անխուսափելի: Չունե՞ք զգացում, որ այդ ամենն ընդհանուր առմամբ, թող նաև ցինիկ հնչի ասածս, իրականում ի նպաստ էր:

Շատ պարզունակ կլինի 1991 թվականին խորհրդային կայսրությունում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին մտածել «թե եթե մի փոքր այլ բան լիներ, ինչ-որ մեկն ինչ որ ժամանակաում ինչ-որ բան զգար, աներ կամ ասեր»: Դա խորքային համակարգային պատմական ճգնաժամ էր: Դա ողբերգություն էր՝ հիմնված միջուկային տերության կեղծ գաղափարախոսության վրա, որը իմաստազրկվել էր համաշխարհային տիրապետության հասնելուն ուղղված տասնամյակներ շարունակ պայքարով, մշտական բռնաճնշումներով՝ մեր ազգի լավագույն ներկայացուցիչների հանդեպ, սպառազինությունների մրցավազքով և երկրի տոտալ ռազմականացմամբ: Այդ ամենի հետ մեկտեղ նաև զեռքբերումներ են եղել. Խորհրդային, ռուսական հզոր մշակույթը, տիեզերագնացությունը, Գագարին, իհարկե այս ամենն եղել են: Փոխում են այս ամենն այն կարգի էությունը, որում մենք մեծացել ու երազել ենք նորմալ մարդ դառնալ՝ ոչ, չեն փոխում: Նորից եմ կրկնում. յուրաքանչյուր նորմալ մարդու համար հայրենիքի որակազրկումը, իսկ ինձ համար առաջին հերթին, որքանով ես Խորհրդային միության ու Լենինի սոցիալիստական մարգարեությունների համոզված հայրենասեր էի, այդ ամենն ինձ համար ողբերգություն էր:

Դուք չէ որ ուսանողներին պատմական մետրիալիզմ ու դիալեկտիկական մատերիլաիզմ եք դասավանդել:

Այո, բայց մասնակից դառնալով որոշումների մշակմանը, որոնք պատմականորեն որոշելու էին այն ընտրությունը, որը մենք չէինք կարող չանել 1991 թվականին, կարծում եմ, որ դա լավատեսական երանգներով ողբերգություն էր և մենք ամենադժվար պայմաններում դրեցինք նոր Ռուսաստանի համակարգի հիմքերը. Սահմանադրական Ռուսաստանի, Ռուսաստանի, որը հիմնվում է մարդու վրա՝ որպես բարձրագույն արժեք, Ռուսաստանի, որն արդեն ճաշակել է շուկայական տնտեսության համը՝ հիմնված մրցկացության ու իրավունքի սկզբունքների վրա, և վերջապես, Ռուսաստանի, որն արժանի է լինելու մի երկիր, որն հարգանք ունի ողջ աշխարհում ու սիրված է իր իսկ ժողովրդի կողմից:

Դեռ 1991թվականի սեպտեմբերին Ելցինն ու իր համակրները պատրաստակամություն էին հայտնում պահպանել Միության կառուցվածքը: Եվ ահա Դուք գալիս եք Բելովեժե, և դատելով հիշողություններից, միայն դեկտեմբերի 8-ին Բորիս Նիկոլայեվիչը վերջնականապես հասկացավ, որ այլ ելք չկա, քան ստորագրել 1922 թվականին Խորհրդային միության հիմնման մասին պայմանագրի գործողությունների ավարտն ազդարարող համաձայնագիրը: Պատմության մեջ է մնում  Ձեր ձևակերպումը, որ Խորհրդային Միություն անվանումով աշխարհաքաղաքական կազմավորումը որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, դադարում է գոյություն ունենալուց, որից հետո Ստանիսլավ Շուշկևիչն իսկույն ասաց. «Այո՛»: Ինչպե՞ս  ծնվեց այս բացառիկ պատմական հանգուցալուծումը և երբ է այն ներկայացվել Բորիս Նիկոլայևիչին քննարկման:

1991թվականի հունվարից սկսկած՝ Բորիս Նիկոլաևիչն ու Ռուսաստանի ղեկավարությունը, մենք հսկայական լարվածություն էինք զգում այդ դրամայում և զգում էինք Խորհրդային Միության ողբերգությունը որպես համակարգ, որը կորցնում էր տեղի ունեցող գործընթացները արդյունավետորեն հասկանալու ունակությունը, կորցնում էր ունակությունը՝ ճիշտ ժամանակին ու արդյունավետ արձագանքել դրանց՝ և այդ կերպ ապահովել նոր ի հայտ եկող վտանգների չեզոքացումը: Երբ 1991 թվականի հունվարի 13-ին Տալինում Բորիս Նիկոլաևիչը ստորագրեց չորս հանրապետությունների՝ Բալթյան երեք և Ռուսաստանի, դիմումն ուղղված ՄԱԿ-ին՝ պահանջով անմիջապես միջազգային արձագանք տալ Լիտվայում, Լատվիայում ու Էստոնիայում ռազմական ուժի գործադրման անթույլատրելիության վերաբերյալ և այստեղ իրադարձությունների նկատմամբ քաղաքակիրթ ու իրավական կարգի վերականգնման համար, դա արդեն բավական վերջնակետային ընտրություն էր:

Երբ Բորիս Ելցինը դիմեց Մերձբալթյան պետությունների տարածքում զինվորականությանը, արդեն Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիներին՝ զերծ մնալ գործողություններին մասնակցելուց, որոնք վտանգ էին ներկայացնում տեղացիների կյանքի համար, դա արդեն վերջնակետային ընտրություն էր: Եվ մենք հասկանում էինք, որ կատարվածի հանդեպ խորհրդային պետությունների ղեկավարների հետ ունեցած մեր մոտեցումային տարաձայնություններն ավելի էին խորանում ու դրամատիկ դառնում: Այդուհանդերձ մենք փնտրում էինք տարբերակներ և տնտեսական համագործակցության և «500 օրերի» ծրագիրը և տնտեսական հանձնաժողովի ստեղծումը, մենք ակտիվորեն մասնակցում էինք, այնտեղ էինք պատվիրակել Յավլինսկուն, Լուժկովին ու Սիլաևին և առաջարկել էինք կյանքի կոչել մեզ համար այդքան կարևոր ձևաչափը:

Ռուսաստանը՝ որպես Խորհրդային Միության խոշորագույն պետություն, և կախված նաև նրանից, թե ինչպես է ընդունելու և իրագործելու որոշումներ, կախված են մյուս միութենական պետությունների ճակատագրերը: Մեզ չհաջողվեց պնդել այդ տրամաբանությունը, մենք հայտնվեցինք ագրեսիվ, ռեպրեսիվ և շատ առումներով իրավիճակի ոչ ադեկվատ ընկալման փլատակների տակ: Դրա հետ մեկտեղ  խոսքը միայն այն մասին չէր, որ արտակարգ կոմիտեի անդամներն ու Գորբաչովը խախտել էին սահմանադրությունն ու այդ ժամանակի բոլոր օրենքները: Նրանք պայքարում էին իրենց համոզմունքների ու հայսերի համար: Սա ավելի ճիշտ կլինի անվանել որպես կրոնական պատերազմ, կեղծ կրոնական համոզմունքների պայքար քաղաքակրթականի հետ, ժամանակակից աշխարհի հետ և դա ողջի գոտեմարտ էր մահացածի հետ, բայց այն ավարտվեց ահա այդպիսի ողբերգությամբ:

Բայց այնուամենայնիվ որտեղի՞ց ի հայտ եկավ ԽՍՀՄ-ի որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտի գործունեությունը դադարեցնելու ձևակերպումը:

Չի կարելի ասել, թե մենք չէինք մտածում այն մասին, թե ինչպես է իրադարձությունները դասավորվելու և երբ է պետք  լինելու որոշում ընդունել, ըստ էության, արդեն ոչ մի բանի հույս չունենալով, ոչ մի բանի չնայելով, իհարկե, մտածել ենք: Հոկտեմբերին ես ելույթ ունեցա՝ Սպիտակ տանը ժողովրդական պատգամավորների հետ ավանդական հանդիպմանը, որտեղ ես ասել եմ, որ բացառված չէ՝ Ռուսաստանը կարող է ու պետք է դառնա Խորհրդային Միության իրավահաջորդը: Մենք չէինք կարող այդ մասին չմտածել, մենք չէինք կարող չկիսել կատարվածի պատասխանատվությունը՝ այդ թվում Միխայիլ Գորբաչովի ու խորհրդային ղեկավարության հետ:

Բայց դեկտեմբերի 8-ին իրավիճակն իր պիկին հասավ:Դա կենսական, քաղաքական, պատմական և նույնիսկ բարոյահոգեբանական իրավիճակի այն տիպն է, երբ մարդու համար սկզբունքորեն փոխվում են բարու ու չարի, ազնվության ու ստորության, վախկոտության ու քաջության, պատասխանատվության ու անպատասխանատվության մասին նախկին պատկերացումները, և այդ սահմանային իրավիճակը ծանոթ է յուրաքանչյուր մարդու՝ ելնելով իր սեփական կենսագրությունից: Մեզ հետ հենց այդպես էլ պատահեց: Մեզանից պահանջվում էր այնպիսի բարոյական որոշում, երբ փառավոր իշխանության մասին հարցը տասներրորդ տեղում էր, իսկ առաջնային տեղում էր պատասխանատվության հարցը, թե վաղն ինչ ձևով են Ռուսաստանը, Ուկրաինան ու Բելառուսը որոշելու իրենց էութենական հարցերը, որոնք մեզանից բացի ուրիշ ոչ մեկ, այդ օրերին մեր երկրների տարածքում չէր էլ կարող որոշել: Եվ այդ սահմանայնությունը պատմական, բարոյահոգեբանական ստեղծագործության ձև էր:
Այնտեղ որոշիչ էին արդեն ոչ թե ռեգլամենտային և ոչ էլ գրված պատկերացումներ, իրավիճակի հանճարությունը նրանում էր, որ մեր որոշումը նաև կատրյալ լեգիտիմ իրավական բնույթ ուներ: Մենք՝ որպես երեք հանրապետություններ, ԽՍՀՄ հիմնադիրներ, 1992թվականի դեկտեմբերին և հիմնվելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության վրա, և միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերին համահունչ, ընդունեցինք բացարձակապես օրինական որոշում, այն մասին, որ ԽՍՀՄ-ը դադարեցնում է իր գոյությունը: Այն միջազգային հանրությանը հիանալի հեռանկար ապահովեց աշխարհի նոր քարտեզի, արժեքային նոր համակարգի մասին ու այդ ակնթարթին աշխարհն անճանաչելիորեն փոխվեց: Առհասարակ, կարելի է ասել, որ 1991թվականի դեկտեմբերին բելովեժյան փոխհամաձայնության արդյունքում 20-րդ դարն ավարտեց իր պատմությունը, բայց մեծ ափսոսանքով պետք է ասեմ, որ դա շատ միամիտորեն ու պարզամտորեն ընդունվեց:

74c24ee78cccc8a821fd1afc3fffb683-jpeg

Արդյո՞ք, տեղյակ եք, որ դեռ 1991թվականի փետրվարին Սպասո-Հաուսում՝ ամերիկայն դեսպանի նստավայրում, ԱՄՆ Պետքարտուղար Բեյքերն ընդունել էր Վրաստանի ու Հայաստանի վարչապետերին և ամերիկացիները համառորեն նրանց դրդում էին տնտեսական բարեփոխումների արագ իրականացման՝ փոխարենը խոստանալով ֆինանսական օգնություն: Դուք գիտեի՞ք, որ դեռ 1991-ի փետրվարին ամերկկացիներն ակտիվ մասնակցություն էին ունենում այդ այդպես կոչված պետությունների «ցրվելուն»:

Ոչ, այնտեղ այլ ռազմավարություն էր, ու ես դրանում բացարձակ համոզված եմ: 1991թվականի դեկտեմբերի 12-ին ես Փարիզում էի, որտեղ հանդիպում էի նախագահ Միտերանի հետ և նրան էի փոխանցում նախագահ Ելցինի հուշագիրը՝ բելովեժյան գործընթացի արդյունքներով կազմված: Այդ փաստաթղթում պարզաբանված էր ձեռք բերված համաձայնությունների հայեցակարգը և ընդհանուր գծերով մատնացույց էր արված գալիք ամիսների ու տարիների համար մեր ռազմավարությունը: Ֆրանսուա Միտերանը, 1991թվականի դրությամբ ոչ միայն Եվրոպայի, այլ նաև ողջ աշխարհի մակարադակով ամենափորձառու քաղաքական գործիչներից մեկը, ինձ նայելով, ասաց. «Մենք չէինք էլ կարող պատկերացնել, որ այս իրավիճակում նման որոշում է հնարավոր»: Նրանք մինչև վերջ էլ աջակցում էին Գորբաչովին, բայց ինչ-որ մի պահի հասկացան, որ Գորբաչովը տնտեսական խնդիրները լուծում է ոչ ճիշտ մարդկանց հետ: Ամերիկացիները շատ էին վախենում ու բացարձակ չէին ուզում, որ Խորհրդային Միության լուծարումը լինի սեպարատ բաժանությունների տարբերակով: Իհրակե, նման ցանկության առաջին պատճառը գոյություն ունեցող միջուկային արսենալի հետ կապված խնդիրներն էին: Ավելին, կարելի է ասել, որ նրանք թերագնահատել էին մեր դեկտեմբերյան որոշումը՝ Ուկրաինայի, Բելառուսի և Ղազախստանի կողմից միջուկային զենքի՝ կամավոր հանձնումը Ռուսաստանին: Եթե մեկ րոպե պատկերացնենք, որ մենք դա չապահովեինք, հիմա Ձեզ հետ որտեղ էինք զրուցելու և ինչ պայմաններում էր տեղի ունենալու այս կարևոր պատմական ռեֆլեքսիան առ այն, թե ծնունդով որտեղից ենք գալիս և դեպի ուր ենք ձգտում:

Իդեպ, Գայդարն, հիշելով Ելցինի մասին, այդ պահին ասում էր, որ դեկտեմբերի 8-ին նրա վարքում ու գործողություններում նկատելի էր այդ սատանայական պատասխանատվությունը, որի մասին Դուք խոսում եք: Այն որևէ կապ չուներ իշխանության համար պայքարի դատողությունների հետ և գոյություն ուներ զուտ այն մտայնությունից ելնելով, որ իրոք հնարավոր է շատ դրամատիկ արձագանք լինի ու Ձեզ բոլորիդ, կոպիտ ասած, կարող էին վերացնել: Չէ, որ այդ մասին բամբասանքներ էին պտտվում:

Հնարավոր է Բորիս Նիկոլաևիչի օգնականների մոտ, որոնք պատասխանատու էին նախագահի ու մեր պատվիրակության անվտնագության համար, եղել են նման մտահոգություններ: Բայց ես նորից եմ հիշեցնում, երբ որոշումն ընդունվեց ու փաստաթուղթն էլ ստորագրված էր, տեղի ունեցան երեք հեռախոսազրույցներ՝ Ելցինը Շապոշնիկովի հետ, Ելցինը՝ Ջորջ Բուշի հետ և Շուշկևիչը Գորբաչովի հետ: Այս հեռախոսազանգները ոչ միայն կոռեկտության և դիվանագիտական ընթացակարգի համար էին պետք, այլ նաև առաջին ձեռքից տեղեկատվության տրամադրման, որպեզի համոզված լինեինք մեր իսկ գործողությունների ճիշտ լինելու մեջ:

Այսօր Ռուսաստանում այնքան էլ շատ մարդիկ չեն մնացել, ներեցեք պաթոսի համար, որ քառորդ դար առաջ պատմություն կերտած լինեն: Չկա Ելցինը, չկա Գայդարը, բայց կա Գորբաչովը, բացարձակ պատմական ֆիգուր մեր կյանքում: Դուք, ակնհայտ է չէ, որ նրա հետ այս տարիներին այնքան էլ հաճախ չեք տեսնվել: Եկե՞լ է ինչ-որ պոստկոնսենսուս գտնելու ժամանակը, իհարկե, ասածս շատ անձական հարց է:

Իրականում ես շատ ուրախ կլինեի ու երազում եմ նման հնարավորթյուն մասին, բայց իմ կողմից այդ ուղղությամբ ես որևէ յուրահատուկ ջանք չեմ գործադրել ելնելով այն հանգամանքից, որ Միխայիլ Սեգեյևիչը շատ ցնցումներ, փորձություններ է ունեցել, հիվանդացել է, բուժվել ու կազդուրվել, ու ցանկացած դեպքում նրան պետք է աչքի լույսի պես պահել: Հետևաբար, այդտեղ ցանկացած հավելյալ նյարդայնություն, որ ես իմ նախաձեռնությամբ կարող էի հարուցել, ինձ համար թույլատրելի չէր լինի: Բայց այսօրվա ու այն ժամանակի դրույթամբ մեր երկրի համար կարևոր փորձությունների պայմաններում, և կամ արդեն իսկ մեր համատեղ պատասխանատվության առումով, թե ինչ եղավ, թե ինչպես ենք այս 25 տարիներն ապրել ու ապրում, ինչպիսի դժվարություններ ու մտահոգություններ կան…բնականաբար նման հադիպումը մարդկայնորեն շատ հետաքրքիր կլիներ: Բայց այստեղ այսպիսի լիրիկական հետաքրքրություն պետք է առանձնացնել՝ զրուցել աշխարհայացքային պրիզմայով: Արդեն իսկ նրա մոտ այն աշխարհընկալման առումով դժվարություններ կան, ուստի ես մտավախություն ունեմ հանդիպումով այլ վնաս չհասցել Միխաիլ Սերգեևիչին:

Ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն է, Բուրբուլիսն այսօր՝ 25 տարի անց, մի քիչ վախենում է ինքն իրենից ու իր հիշողություններից այն մասին, թե ինչ էր զգում այն ժամանակ, ինչպես էր գնում այդ ամենին, արդյոք դրանք էքսպրոմտ էին, արդյոք այն պատմականորեն դետերմինացված անխուսափելիություն էր: Նա խուսափում է այդ ամենից, քանի որ այսօր նրա վրա ճնշում է գործադրում որ միայն հիշողության կոնյուկտուրան, այլ նաև քաղաքականը:

Ուղղակի ուզում եմ Ձեր ուշադրությունը հրավիրել ինձ համար կարևորություն ունեցող ելակետային մեթոդոլոգիական դիրքորոշման վրա: Լև Տոլստոյի մոտ «Պատերազմ ու խաղաղություն»-ում կա մի հիանալի դրվագ, երբ նա խորհում է այն մասին, թե ինչ է պատմությունը և գալիս է եզրահանգման, որ պատմությունը ոչ փաստերն են ու ոչ էլ մարդիկ և ոչ էլ կոնկրետ իրադարձությունները: Պատմությունը՝ ինքնաբավ ուժ է, որը այն ամենը, ինչը մենք իր մեջ պատկերացնում ենք, վերաձուլում է: Կա նաև 19-րդ դարի ամերիկացի մտածող, գրող Ռալֆ Էմերսոնը, ով ասել է. «Պատմություն չկա, կա կենսագրություն»: Բայց իմ դիրքորոշումը՝ թե գիտական, թե աշխարհայացքային և թե մարդկային՝ այդ թվում նաև անձնական փորձի վրա հիմնված ու 20-րդ դարի կուլմինացիոն իրադարձությունների մասնակցություն ունենալով, հանգում է նրան, որ պատմությունն այդ իրադարձությունների վերապրումն է: Կա գաղափարների պատմություն, արժեքների, իմաստների, շահերի ընդհանրացված ընկալում, կա մարդկանց պատմություն՝ բացարձակապես կոնկրետ մարդկանց, և կա իրադարձությունների պատմություն՝ որպես գաղափարների պատմության և մարդկանց պատմության համաձուլվածք ու վերակոդավորում իր իսկ պատմական-արժեքային նշանակությամբ: Ահա և սա պետք է նկատի առնել, քանի որ ցանկացած փաստ՝ այն միշտ դրա մեկնաբանությունն է կոնկրետ մարդու կողմից, որը փորձում է բարեվարքությամբ նորից վերապրել այդ իրավիաճկը, որում դուք նրան դնում եք: Բայց դրանից նա չի դադարում մարդ լինել, չի դադարում լինել խոսող մեքենա՝ ընդ որում շատ հաճախ երևակայելով. «առանց իմ մասնակցության այնտեղ ոչ մի բան էլ չէր լինի»: