Profil.am-ը ներկայացնում է The National Interest-ում Զբիգնև Բժեզինսկու հրապարակած հոդվածը, որտեղ հեղինակավոր քաղաքագետը վերլուծում է ընթացիկ թրենդներն ու իր դեղատոմսն է առաջարկում:
Քանի որ գլոբալ գերակայության դարաշրջանն ավարտվում է, Միացյալ Նահանգները համաշխարհային գերիշխանության ենթակառուցվածքի վերակառուցման գործում պետք է ստանձնի առաջնորդի դերը:
Հինգ առանցքային իրողությունները, որոնք առաջ են եկել աշխարհաքաղաքական գերիշխանության վերադասավորման և Մերձավոր Արևելքում բռնությամբ ուղեկցվող քաղաքականության սանձազերծման հետևանքով, ազդարարում են նոր գլոբալ վերակառուցման մեկնարկը:
Այդ իրողություններից առաջինն այն է, որ Միացյալ Նահանգները շարունակում է մնալ աշխարհի քաղաքական, տնտեսական և ռազմական առումներով ամենահզոր երկիրը, սակայն հաշվի առնելով տարածաշրջանային հավասարակշռությունների նշանակալի խախտումը, այն այլևս գլոբալ գերիշխող տերություն չէ: Բայց նաև չկա նրա պես հզոր մեկ այլ տերություն:
Երկրորդ իրողությունն այն է, որ Ռուսաստանն ապրում է իր կայսերական ռեգրեսիայի վերջին ջղաձիգ փուլը: Այդ ցավոտ գործընթացի արդյունքում Ռուսաստանը, եթե խելամիտ վարվի, հնարավորություն կունենա վերջնականապես չկորցնել Եվրոպայի առաջատար երկիրը դառնալու հնարավորությունը: Չնայած դրան` Ռուսաստանը ներկայումս շարունակում է իր գերակայության գոտուց անհեռատեսորեն վանել նախկինում իրեն ենթակա սուբյեկտներին` իսլամական աշխարհը հարավ-արևմուտքում, ինչպես նաև Ուկրաինան, Բելառուսը և Վրաստանը, էլ չասած` բալթյան երկրները:
Երրորդ իրողությունն այն է, որ Չինաստանը շարունակում է անշեղորեն զարգանալ` որպես Ամերիկային համարժեք և հավանական մրցակից, բայց չնայած դրան` դեռևս չարժե դիրքավորվել որպես Ամերիկային մարտահրավերներ նետող երկիր: Ռազմական մասով Չինաստանը, կարծես, նոր սերնդի զենքերի ինչ-որ պոռթկման է փորձում հասնել, սակայն միևնույն ժամանակ մինչ այժմ խիստ սահամանփակ կերպով է մեծացնում իր ռազմածովային ներուժը:
Չորրորդ իրողությունն այն է, որ Եվրոպան ներկայումս իրենից գլոբալ ուժ չի ներկայացնում և հավանաբար այդպիսին չի էլ դառնա: Սակայն այն կարող է կառուցողական դեր խաղալ` ստանձնելով համաշխարհային բարեկեցության և նույնիսկ մարդկության գոյատևման առջև ծառացած վերազգային սպառնալիքների դեմ պայքարի առաջնորդի դերը: Բացի դրանից, Եվրոպան քաղաքականապես և մշակութային առումով կապված է ԱՄՆ-ի հետ ու ներկայացնում է նրա շահերը Մերձավոր Արևելքում: Ինչպես նաև` Եվրոպայի հակվածությունը ՆԱՏՕ-ին կարևոր նշանակություն ունի ռուս-ուկրաինական հակամարտության լուծման գործում:
Հինգերորդ իրողությունն այն է, որ ներկայումս հետգաղութային իսլամական աշխարհում բռնության տարածման պատճառը հիմնականում եվրոպական տերությունների կողմից այդ գործընթացներին հակազդեցության ուշացումն է: Այն հետևանք է ինչպես ուշացած հակազդեցության, այնպես էլ անարդարության խորը զգացողության, ինչը մեծ թվով մահմեդականների միավորում է արտաքին աշխարհի դեմ: Բայց միևնույն ժամանակ` այդ բռնությունները իսլամական աշխարհում զանազան աղանդների պառակտման հետևանք են, որոնք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն Արևմուտքի հետ:
Միասին վերցրած` այս հինգ իրողությունները մեզ հուշում են, որ Միացյալ Նահանգները պետք է ստանձնի համաշխարհային գերիշխանության ենթակառուցվածքի վերակառուցման գործում առաջնորդի դերն այնպես, որ իսլամական աշխարհում (հնարավոր է նաև այսպես կոչված Երրորդ աշխարհում) ծնվող և լայն տարածում գտնող բռնությունն ազդեցություն չունենա համաշխարհային կարգուկանոնի վրա: Մենք կարող ենք ստանալ այդ նոր ենթակառուցվածքի նախագիծը` զարգացնելով նշված հինգ իրողություններից յուրաքանչյուրը:
Նախևառաջ, Ամերիկային կհաջողվի լուծել Մերձավոր Արևելքում տիրող իրավիճակի հարցը, եթե նա ձևավորի այնպիսի կոալիցիա, որն իր մեջ կներառի նաև Ռուսաստանը և Չինաստանը: Որպեսզի հնարավոր լինի ստեղծել նման կոալիցիա, Ռուսաստանին պետք է համոզել` հետ կանգնել իր հարևանների, մասնավորապես` Ուկրաինայի, Վրաստանի, բալթյան երկրների դեմ միակողմանի ուժ կիրառելու սովորությունից: Իսկ Չինաստանը պետք է հետ կանգնի այն էգոիստական գաղափարից, որ Մերձավոր Արևելքում խորացող անկայունության ֆոնին ցուցաբերվող պասիվությունը բխում է գլոբալ մրցադաշտում սեփական տնտեսական և քաղաքական շահերից: Այս անհեռանկար քաղաքական ազդակները պետք է ուղղվեն ի նպաստ առավել հեռանկարային տեսլականի:
Երկրորդը` Ռուսաստանն իր պատմության մեջ առաջին անգամ կանգնել է ազգային պետություն դառնալու ուղու վրա, որի զարգացումն չափազանց կարևոր է: Ցարական կայսրությունն իր բազմաէթնիկ, սակայն միևնույն ժամանակ` քաղաքականապես պասիվ բնակչությամբ վերացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտով և Խորհրդային Միության ձևավորմամբ: 1991թ-ի վերջին Խորհրդային Միության անկումը բերեց հիմնականում ազգային ռուսական պետականության ձևավորմանը և «ոչ ռուսական» պետությունների ձևավորմանը: Այդ երկրները ներկայումս ամրապնդում են իրենց անկախություն, իսկ Արևմուտքը և Չինաստանը տարբեր ոլորտներում և տարբեր եղանակներով օգտվում են Ռուսաստանի այս ձախողումից: Միևնույն ժամանակ Ռուսաստանի ապագան կախված է հզոր և ազդեցիկ ազգային պետություն կառուցելու կարողությունից, որը կլինի միավորվող Եվրոպայի մի մասը: Դա չիրագործելը կտրուկ կերպով կթուլացնի Ռուսաստանի դիրքերը` Չինաստանի կողմից տարածքային-ժողովրդագրական ճնշման դեմ պայքարում, որը սեփական հզորության աճի հետ մեկտեղ փորձում է չեզոքացնել հնում Մոսկվայի կողմից պարտադրված «անարդար» որոշումները:
Երրորդը` Չինաստանի տնտեսական կտրուկ վերելքը պահանջում է ամուր համբերություն և գիտակցում, որ քաղաքական հապճեպության դրսևորումը բերում է սոցիալական կորուստների: Չինաստանի համար լավագույն քաղաքական հեռանկարը Մերձավոր Արևելքից նաև դեպի հյուսիս-արևելք տարածվող քաոսի զսպման գործում Ամերիկայի առանցքային գործընկերը դառնալն է: Եթե այդ քաոսը չզսպվի, ապա այն կտարածվի նաև դեպի Ռուսաստանի հարավային և արևելյան հատվածներ, ինչպես նաև` Չինաստանի արևմտյան մաս: Կենտրոնական Ասիայի պետությունների, նախկին բրիտանական գաղութային երկրների (մասնավորապես` Պակիստանի) և իհարկե` Իրանի (հաշվի առնելով ռազմավարական ակտիվները և տնտեսական շահերը) հետ Չինաստանի առավել սերտ համագործակցությունը չինական տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության բնական օբյեկտն է: Սակայն դրանք պետք է դառնան նաև չին-ամերիկյան համակեցության գլխավոր թիրախները:
Չորրորդը` հարատև կայունությունը չի վերադառնա Մերձավոր Արևելք, քանի դեռ զինված ռազմական խմբավորումները կարող են հույս ունենալ, որ իրենք վերջնական արդյունքում կարող են դառնալ տարածքային վերադասավորումների շահառուներից մեկը: Նրանց վայրի գործողությունները հնարավոր է զսպել միայն ԱՄՆ-Ռուսաստան-Չինաստան կոալիցիոն համագործակցության կողմից ցուցաբերվող ճնշման արդյունքում, ինչը նաև ենթադրում է տարածաշրջանի առավել կայուն պետությունների (Իրան, Թուրքիա, Իսրայել, Եգիպտոս) ռազմական ուժի կիրառումը: Վերջիններս նաև պետք է ստանան եվրոպական աջակցություն: Իրերի նորմալ դրվածքի դեպքում Սաուդյան Արաբիան այս ցուցակում կարևոր խաղացողներից մեկը կլինի, սակայն սաուդյան պետության դիրքորոշումը դեռևս շարունակում է մնալ վահաբիստ արամատական շարժումներին աջակցություն ցուցաբերելը: Եվ չնայած արտաքին աշխարհին մատուցվող բարեփոխումներին, շարունակում են խորանալ կասկածները, որ Սաուդյան Արաբիան ի վիճակի կլինի նշանակալի կառուցողական դեր խաղալ այս գործընթացում:
Հինգերորդը` հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել «ոչ արևմտյան» աշխարհի քաղաքականապես նորովի ակտիվացած զանգվածներին: Տարիներ շարունակ քաղաքական բռնաճնշումների հիշողությունները բորբոքվում են Մերձավոր Արևելքից բխող ծայրահեղական իսլամիստների ճնշման տակ, սակայն այն, ինչ տեղի է ունենում Մերձավոր Արևելքում այսօր կարող է միայն սկիզբը լինել այն բանի, ինչ կարող է տեղի ունենալ Աֆրիկայում, Ասիայում և նույնիսկ այն հետգաղութային ժողովուրդների մոտ, որոնք եղել են Արևմուտքի գերիշխանության տալ:
Հիմնականում արևմտյան Եվրոպայից եկած գաղութատերերի և հարստություն որոնողների կողմից գաղութացված ժողովուրդների` ոչ այնքան հեռու նախնիների պարբերական բնաջնջումների հետևանքով կրած կորուստները համադրելի են նացիստական Գերմանիայի կողմից իրականացված բնաջնջումների հետանքների հետ: Ողբերգությունը հզոր ուժ է, որը ներկայումս ջրի երես է դուրս գալիս` մղելով հաշվեհարդարի ոչ միայն մուսուլմանական Մերձավոր Արևելքում, այլ նաև շատ ավելի մոտ գտնվող տարածաշրջաններում:
Տվյալների մեծ մասը հնարավոր չէ հստակեցնել, սակայն ընդհանուր առմամբ դրանք ապշեցնում են: Մի քանի օրինակն արդեն իսկ բավարար է: 16-րդ դարում իսպանացի հետազոտողների կողմից բերված հիվանդությունների պատճառով ացտեկների կայսրության 25 մլն բնակչությունը կրճատվել է մինչև մեկ միլիոն: Նմանօրինակ կերպով Հյուսիսային Ամերիկայում տեղի բնակչության 90 տոկոսը մահացել է Եվրոպայից գաղթած մարդկանց հետ շփման առաջին հինգ տարիների ընթացքում` հիմնականում հիվանդությունների փոխանցման հետևանքով: 19-րդ դարում տարբեր պատերազմների և տեղահանումների հետևանքով մահացել է ևս 100 հազար տեղաբնիկ: Հնդկաստանում 1857-1867թթ-ին բրիտանացիները 1857թ-ին ծագած ապստամբությունը ճնշելու ընթացքում սպանել են մինչև 1 մլն հնդիկ: Բրիտանական Օստ-Ինդիա կազմակերպության կողմից օփիումի միջոցով Չինաստան կատարված էքսպանսիայի ընթացքում մահացել են միլիոնավոր չինացիներ` չհաշված բուն Առաջին և Երկրորդ օփիումային պատերազմները: Կոնգոյում, որը բելգիական Լեոպոլդ II կայսեր անձնական ունեցվածքն էր համարվում, 1890-1910թթ-ին սպանվել է 10-15 մլն մարդ: Վիետնամում վերջին գնահատականների համաձայն` 1955-1975թթ-ին սպանվել է 1-3 մլն մարդ:
Ինչ վերաբերում է ռուսական Կովկասում բնակվող մահմեդական աշխարհին, ապա այստեղ 1864-1867թթ-ին տեղաբնիկ չերքեզների 90 տոկոսը բռնի կերպով տեղահանվել է և 300 հազարից մինչև 1,5 մլն չերքեզ կամ սպանվել է կամ մահացել է սովից: 1916-1918թթ-ին տասնյակ հազարավոր մահմեդականներ սպանվել են, երբ ավելի քան 300 հազար թուրք մահմեդականներ Ռուսաստանի կողմից բռնի ուժով տեղահանվել են և Կենտրոնական Ասիայի լեռնային հատվածներով տեղափոխվել են Չինաստան: Ինդոնեզիայում 1835-1840թթ-ին հոլանդացի օկուպանտների կողմից սպանվել է շուրջ 300 հազար խաղաղ բնակիչ: Ալժիրում 1830-1845թթ-ի ընթացքում տեղի ունեցած 15-ամյա քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում ֆրանսիացիների կողմից իրականացված բռնությունների, ինչպես նաև դրա հետևանքով առաջացած սովի, հիվանդությունների հետևանքով սպանվել է 1,5 մլն ալժիրցի` երկրի բնակչության գրեթե կեսը: Հարևան Լիբիայում իտալական համակենտրոնացման ճամբարներում 1927-1934թթ-ին սպանվել է տարբեր գնահատականներով` 80-500 հազար լիբիացի:
Բոլորովին վերջերս Աֆղանստանում 1979-1989թթ-ին Խորհրդային Միության կողմից սպանվել է շուրջ մեկ միլիոն խաղաղ բնակիչ: Երկու տասնամյակ անց ԱՄՆ-ի զորքերի կողմից աֆղանական 15-ամյա պատերազմի ընթացքում սպանվել է 26 հազար աղաղ բնակիչ: Իրաքում վերջին 13 տարիների ընթացքում դաշնակիցների կողմից սպանվել է շուրջ 165 հազար խաղաղ բնակիչ (Եվրոպացի գաղութատերերի և ԱՄՆ-ի ու իր դաշնակիցների կողմից սպանված տեղաբնակների թվերի միջև նման տարբերությունը հետևանք է մի կողմից տեխնոլոգիական առաջընթացով, ինչը բերել է ուժի կիրառման արդյունավետության բարձրացման, իսկ մյուս կողմից էլ` աշխարհում տրամադրությունների նշանակալի փոփոխությամբ): Չնայած այս չարագործությունների սարսափեցնող մասշտաբներին` Արևմուտքն այս մասին բավականին շուտ մոռացել է:
Ժամանակակից հետգաղութային աշխարհում նոր պատմական դիսկուրս է ձևավորվում: Արևմուտքի ու նրա գաղութային ժառանգության նկատմամաբ մուսուլմանական աշխարհում և նրանից դուրս տիրող խորը հիասթափությունն օգտագործվում է մահմեդականների մեջ ձևավորված հալածյալի և զրկանքներ կրածի զգացմունքները հիմնավորելու համար: Գաղութացված ժողովուրդների զգացմունքների արտահայտման վառ օրինակ են սենեգալցի պոետ Դավիդ Դիոփի «Գիշատիչները» ստեղծագործության տողերը.
«Քաղաքակրթությունը երբ հարվածեց մեր դեմքին,
Գիշատիչներն իրենց ճանկերով շինեցին
Արյունազօծ հուշարձանը խնամակալի»:
Հաշվի առնելով այս ամենը՝ նախապես սահմանափակված տարածաշրջանային կեցություն հաստատելուն միտված երկար ու ցավոտ ճանապարհով անցնելը ԱՄՆ-ի Ռուսաստանի, Չինաստանի և Մերձավոր Արևելքի համապատասխան սուբյեկտների համար լավագույն տարբերակն է: Այս գործընթացում ԱՄՆ-ից կպահանջվի իրականացնել համբերատար արտաքին քաղաքականություն հավանական նոր գործընկերների հետ (մասնավորապես` Ռուսաստանի և Չինաստանի հետ), ինչպես նաև համատեղ ջանքեր գործադրել մահմեդական երկրների հետ (Թուրքիա, Իրաք, Եգիպտոս, Սաուդյան Արաբիա` եթե վերջինս հրաժարվի վահաբիստներին աջակցելու ծրագրերից): Եվրոպայի մեր գործընկերները, որոնք նախկինում դոմինանտ դեր ունեին տարածաշրջանում, նախկինի պես կարող են օգտակար լինել այս հարցում:
Իսլամական աշխարհից ԱՄՆ-ի զորքերի ամբողջական դուրսբերման գաղափարը, որը լայն աջակցություն է վայելում մեկուսացման կողմնակից ամերիկյան ուժերի մոտ, կարող է պատճառ դառնալ նոր պատերազմների համար (օրինակ` Իսրայել-Իրան, Սաուդյան Արաբիա-Իրան, Եգիպտոսի կողմից Լիբիա ինտերվենցիա), և ավելի մեծ ճգնաժամ կառաջացնի գլոբալ կայունության ապահովման գործում Ամերիկայի դերի նկատմամաբ վստահության հարցում: Տարբեր, սակայն միանշանակ անկանխատեսելի ուղիներով այս սցենարից իրական աշխարհաքաղաքական օգտվողներ կլինեին Ռուսաստանը և Չինաստանը` չնայած նրան, որ գլոբալ աշխարհակարգին ծանրագույն հարված կհասցվեր: Նման զարգացման դեպքում արդեն պառակտված և սարսափած Եվրոպայի երկրները հզոր եռյակից կորոնեն նոր հովանավորի:
ԱՄՆ-ի կառուցողական քաղաքականությունը պետք է համբերատար կերպով առաջնորդվի երկարաժամկետ տեսլականով: Այն պետք է փնտրի այնպիսի լուծումներ, որոնք Ռուսաստանում (գուցե Պուտինից հետո) կյանքի կկոչեն այն գաղափարը, որ որպես ազդեցիկ համաշխարհային տերություն Ռուսաստանի տեղը վերջնական հաշվով Եվրոպայում է: Մերձավոր Արևելքում Չինաստանի դերակատարության աճը պետք է բերի այն գաղափարի կյանքի կոչմանը, որ մերձավորարևելյան ճգնաժամի դեմ պայքարում ԱՄՆ-ՉԺՀ խորացող համագործակցությունը պատմական նշանակություն ունեցող փորձություն է, որտեղ կդրսևորվեն կողմերի ունակությունները` առավել լայն գլոբալ կայունություն հաստատելու գործում:
Կառուցողական տեսլականի որդեգրման այլընտրանքը և հատկապես` հօգուտ որևէ կողմի ռազմական և գաղափարական պայքարի հանգուցալուծումը կարող է հանգեցնել միայն երկարատև ու ինքնաոչնչացնող ապարդյուն պայքարի: Ամերիկայի համար դա կարող է հանգեցնել նոր հակամարտությունների, հյուծման և նույնիսկ բարոյալքված վիճակում մինչև 20-րդ դարը տիրող մեկուսացման քաղաքականությանը հավանական վերադարձ: Ռուսաստանի համար այդ ուղին կարող է հանգեցնել լրջագույն պարտության, ինչպես նաև` չինական դոմինանտության հետ հաշտվելուն: Չինաստանի համար նման զարգացումը կարող է հանգեցնել պատերազմի ոչ միայն ԱՄՆ-ի, այլ նաև Ճապոնիայի և Հնդկաստանի հետ: Սակայն ամեն դեպքում Մերձավոր Արևելքից տարածում գտնող էթնիկ, կիսակրոնական ձգձգվող պատերազմները տարածաշրջանում և տարածաշրջանից դուրս կհանգեցնեն արյունահեղության սրացումների ու ամբողջ աշխարհում դաժանության աճի:
Պատճառն այն է, որ Ամերիկայից առաջ աշխարհում չի եղել որևէ իրական «գերիշխանություն» ունեցող գլոբալ տերություն: Կայսերական Բրիտանիան ընդհուպ մոտեցել էր դրան, սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմը, իսկ դրանից հետո Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը ոչ միայն սնանկացրին նրան, այլ նաև ծնունդ տվեցին նոր մրցակից տերությունների: Վճռական նշանակություն ունեցավ համաշխարհային թատերաբեմում ԱՄՆ-ի ի հայտ գալը, որը միաժամանակ ամենահարուստ և ռազմական առումով ամենաուժեղ խաղացողն էր աշխարհում: 20-րդ դարում ոչ մի այլ տերություն նույնիսկ մոտ չհասավ ԱՄՆ-ի հզորությանը:
Այդ դարաշրջանը ներկայումս ավարտվում է: Չնայած որևէ պետություն մոտ ապագայում չի կարող ֆինանսատնտեսական առումով գերակայության հասնել ԱՄՆ-ի նկատմամբ, սակայն նոր զենքերի ի հայտ գալու պայմաններում որոշ պետություններ կարող են «ակն ընդ ական» սկզբունքով մահվան գոտեմարտի բռնվել ԱՄՆ-ի հետ և նույնիսկ առավելության հասնել: Չխորանալով առանձին դետալների մեջ, պետք է արձանագրել, որ եթե որևէ խաղացող հնարավորություն ունենա ռազմական իմաստով դիմադրություն ցուցաբերել Ամերիկային, ապա դա կնշանակի, որ Ամերիկայի գլոբալ դերակատարությունն ավարտված է: Եվ հենց այդ պատճառով ԱՄՆ-ն պետք է իրականացնի այնպիսի քաղաքականություն, որ երկու հավանական հակառակորդներից գոնե մեկը դառնա իր դաշնակիցը` տարածաշրջանային և գլոբալ կայունության հաստատման գործում, իսկ մյուս հավանական մրցակցի նկատմամբ դրանով իսկ հասնի ռազմավարական առավելության: Ներկայումս առավել հավանական է Ռուսաստանի նկատմամբ գերակայություն ունենալը, սակայն երկարաժամկետ կտրվածքով դա կարող է լինել Չինաստանը:
Քանի որ մոտակա քսան տարիները հավանաբար կլինեն ավանդական քաղաքական դաշինքների պահպանման վերջին փուլը, որոնցում մենք մինչ այս գտնվել ենք, ապա նշված հարցերի պատասխանը պետք է ձևակերպվի հենց այժմ: Այս դարի մնացած ժամանակահատվածում էկոլոգիական խնդիրների սրման պատճառով մարդկությունն ավելի ու ավելի պետք է մտահոգվի գոյատևման խնդիրներով: Այդ խնդիրները հնարավոր է լուծել միայն բարձր պատասխանատվության և միջազգային հարթակներում արդյունավետ համագործակցության պայմաններում: Իսկ միջազգային համագործակցության այդ հարթակները պետք է հիմնված լինեն ռազմավարական այնպիսի տեսլականի վրա, որն ընդունում է նոր աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի կենսական նշանակությունը: