Ղամբար. «Մոսկվայի քաղաքականությունը չէր ընդհատվում»

25 տարի առաջ Բելովեժյան անտառում ստորագրված համաձայնագրով փաստացի ձևակերպվեց Խորհրդային Միության փլուզումը: Այդ առիթով «Եգոր Գայդարի հիմնադրամի» և «Slon Magazine» առցանց հանդեսի «Ինչպես փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը՝ առաջին դեմքերից» համատեղ նախագծի շրջանակներում հրապարակախոս Արկադի Դուբնովին իրենց վկայություններն են պատմում միութենական հանրապետությունների նախագահներն ու խորհրդարանի խոսնակները:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք այդ շարքի հերթական հարցազրույցը՝ Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնակատար, Մեջլիսի խոսնակ Իսա Ղամբարի հետ:

Տեղեկանք.
Իսա Ղամբարը Ադրբեջանի խորհրդարանի խոսնակն էր (1992-ի մայիսի 18-ից մինչև 1993-ի հունիսի 13-ը), 1992 թվականի մայիսի 18-ից մինչ հունիսի 16-ն իրականացրել է նախագահի ժամակավոր պաշտոնակատարի պարտականությունները: Կրթությամբ պատմաբան է, աշխատել է Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի արևելագիտության ինստիտուտում (1982-1990), հետազոտել է Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրների ժամանակակից հիմնախնդիրները: Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի հիմնադիրներից ու առաջնորդներից մեկն էր (1989-1992): Ղեկավարել է Ադրբեջանի ամենահին քաղաքական կուսակցության՝ Մուսավաթի (հիմնադրվել է 1911 թվականին) գործունեության վերականգնման գործընթացը, եղել է այդ կուսակցության առաջնորդը (1992-2014): Այժմ ղեկավարում է Ազգային ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոնը:

-Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ Դուք բավականին երիտասարդ էիք՝ 34 տարեկան: Միայն թե անկեղծ՝ Դուք այդ ժամանակ նման հանգուցալուծում ենթադրո՞ւմ էիք, կարծո՞ւմ էիք, որ Ադրբեջանը դուրս կգա ԽՍՀՄ կազմից:

-1991 թվականին Բելովեժյան անտառում փաստաթղթերի ստորագրումը մեզ համար ձևականություն էր՝ Ադրբեջանում, քաղաքական գործիչներից բացի, որևէ մեկը դրանց վրա ուշադրություն չդարձրեց: Հայրենասիրական տրամադրություններ ունեցող մտավորականության համար այն, որ ԽՍՀՄ-ը կայսրություն է, իսկ Ադրբեջանը նրա գաղութը, բանավեճի առարկա չէր, միանշանակ էր: Կար ընկալում, որ վաղ թե ուշ մենք դուրս ենք գալու Խորհրդային Միության կազմից, ու կրկին անկախ պետություն ենք դառնալու: Խոսքն անկախ Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետության վերականգնման մասին է, որը գոյություն էր ունեցել 1918-1920 թվականներին. այս իմաստով մեր դիրքորոշումը հստակ էր: Իհարկե, այն ժամանակ մտածել, որ այդ ամենը տեղի կունենա մեր կյանքի օրոք, ինչ-որ կոնկրետ պատմական շրջանում, իրատեսական չէր: Բայց երազելն արգելված չէր նույնիսկ Խորհրդային Միությունում:

-Նման երազանքները հրապարակավ շարադրելու դեպքում, առհասարակ, բանտ էին գցում: Դուք այդ մասին հրապարակավ չե՞ք երազել:

-1957 թվականի մայիսի 27-ին (այդ թվականին ես ծնվել եմ)՝ Ադրբեջանական հանրապետության ստեղծման օրը, երկու երիտասարդներ անկախ Ադրբեջանի եռագույն դրոշը փակցրեցին Կուսաց աշտարակի վրա (Բաքվի պատմական հուշարձաններից մեկը – Profil.am): Իհարկե, նրանք ձերբակալվեցին, ուղարկվեցին ճամբարներ… Այո, այդ մասին ազատ խոսել անհնար էր, բայց միմյանց հետ՝ ընկերների հետ, համախոհների հետ, մեզ համար նորմալ էր: Մեկ այլ գործոն էլ կա. ամեն դեպքում ադրբեջանցիները կիսված ժողովուրդ են, ադրբեջանցիների մեծ մասը՝ մի քանի տասնյակ միլիոն մարդ, ապրում է Իրանում: Եվ իհարկե, Ադրբեջանի անկախության մասին խոսելը պաշտոնապես արգելված էր, բայց արգելված չէր խոսել ադրբեջանական ժողովրդի վերամիավորման մասին: Քանզի Մոսկվան ինչ-որ իմաստով նաև հետաքրքրված էր, որպեսզի ծայրամասերը, այսպես ասենք՝ ժողովուրդները մտածեին սահմանից անդին ապրող իրենց հայրենակիցների մասին:

-Ի՞նչ է նշանակում «մտածեին»: Այդկերպ նրանք կնյարդայնացնեին հարևան Իրանին:

-Պաշտոնապես Ադրբեջանին արգելված չէր երազել Թավրիզի մասին, այդ մաիսն գրում էին գրողները, բանաստեղծները… Ենթադրենք՝ կենտրոնասիական երկրներում կարող էին երազել Աֆղանստանի, Չինաստանի ու այլ հարակից երկրներում ապրող իրենց հարևանների մասին: Հայերն ու վրացիներն, իմ կարծիքով, բաց խոսում էին Թուրքիայի իրենց տարածքների մասին և այլն: Ու ես հիշում եմ, որ մեզ մոտ՝ Բաքվում, համալսարանում, իսկ հետո նաև ակադեմիայում, ուր ես էի աշխատում, միջանցքներում մենք ամեն ինչի մասին խոսում էինք:

-Դուք հավանաբար Ադրբեջանի անկախության մասին խոսում էիք այս կամ այն վերապահումներով, ու դժվար թե մտածեիք, որ Խորհրդային Միությունն ինքը կդադարի գոյություն ունենալ:

-Իհարկե, դա անհնար էր թվում: Բայց այսպիսի մի բան: 1984 թվականին Մոսկվայում հրատարակվեց մի հայ հեղինակի գիրք, որտեղ խոսվում էր Մեծ Հայաստանի մասին, բոլոր հարևանների, առաջին հերթին՝ Ադրբեջանի հանդեպ տարածքային նկրտումների մասին: Այնտեղ այսպիսի արտահայտություն կար. վաղ թե ուշ Ղարաբաղը կդառնա հայկական: Ես այդ հեղինակին պատասխան գրեցի, որտեղ ասացի, որ դրա համար անհրաժեշտ է, որ Խորհրդային Միությունը փլուզվի և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև պատերազմ լինի: Իհարկե, այն ժամանակ դա խնդրին բացառապես տեսական մոտեցում էր: Բայց պարզվեց…

-Այդ հոդվածը հրապարակվա՞ծ է:

-Ոչ, ինձ զգուշացրեցին, որ առհասարակ այդ թեման չբարձրացնեմ: Ես ոռւսերեն հոդված գրեցի ու փորձում էի այն հրապարակել Մոսվայում ու Ադրբեջանում, ոչ ոք չհրապարակեց: Փոխարենն այն քսերոկոպիայով հազարավոր տպաքանակով տարածվեց Ադրբեջանում: Երբ սկսվեց վերակառուցումը, բնականաբար, մենք ավելի լավատեսորեն էինք մոտենում անկախության հարցին: 1989 թվականի հուլիսին Ադրբեջանի Ժողովրդական ճակատի հիմնադիր համաժողովում մենք ընդունեցինք բանաձև, ըստ որի՝ եթե ԽՍՀՄ-ում վերակառուցման գործընթացը մատնվի անհաջողության, ԱԺՃ-ն սկսելու է պայքար հանուն Ադրբեջանի լիակատար անկախության: Կարմիր գիծն այս առումով անցավ 1990 թվականի հունվարին, երբ Մոսկվան զորքեր մտցրեց Բաքու: Այդ հանցագործությունից հետ ոչ միայն մենք, այլ բոլորն արդեն բաց հայտարարում էին, որ Ադրբեջանն այլևս չի կարող մնալ Խորհրդային Միության կազմում:

Խորհրդային ռեզերվիստները Բաքվի օդակայանում 1990-ի հունվարին
Խորհրդային ռեզերվիստները Բաքվի օդակայանում 1990-ի հունվարին

-Բայց ի տարբերություն այդ նույն Հայաստանի, որտեղ 1980-ականների վերջին Խորհրդային Միությունից դուրս պետական ինքնորոշման գաղափարը քիչ թե շատ ձևավորվել էր, Ադրբեջանում շարունակում էին հավատարիմ մնալ Խորհրդային Միության կազմում մնալուն: Դա այն պատճառով էր, որ Բաքվում համարում էին, որ միայն Խորհրդային Միության պայմաններո՞ւմ հնարավոր կլինի կանխել Ղարաբաղի՝ հայկական դառնալը:

-Դա կոմունիստական նոմենկլատուրան էր իր բոլոր ցանկությունները կապում Մոսկվայի հետ: Հենց այդ պատճառով էլ 80-ականների վերջին ողջ ժողովուրդն Ադրբեջանի Ժողովրդական ճակատի հետ էր: Ժողովուրդն արդեն հասկացել էր, որ Խորհրդային Միության կազմում իր տարածքը, իր արժանապատվությունը պաշտպանել չի կարող: Ես կարծում եմ, ընդհակառակը, դա Հայաստանում էր, որ ավելի շատ ժամանակ հատկացնում էին տարածքներին, այլ ոչ թե անկախությանը: Եվ հենց Մոսկվան էր, որ և Հայաստանին, և Ադրբեջանին դրել էր լուռ ընտրության առաջ. անկախություն կամ տարածքներ: Ադրբեջանական ժողովուրդն ընտրեց անկախությունը, Հայաստանն ընտրեց տարածքները: Հենց այդ պատճառով էլ Ադրբեջանի դեմ ագրեսիայի գործում Մոսկվան աջակցում էր Հայաստանին: Հենց այդ պատճառով էլ այսօր Հայաստանը փաստորեն հանդիսանում է Կովկասում Ռուսաստանի ֆորպոստը: Դա ոչ ոք չի ժխտում ոչ Ռուսաստանում, ոչ Հայաստանում: Ադրբեջանը բոլոր դեպքերում փորձում է պահպանել անկախությունը Մոսկվայից, նույնիսկ այսօր:

-Բայց եթե ժողովուրդը սատարում էր Ժողովրդական ճակատին, այլ ոչ թե կոմունիստներին, ապա ինչու 1991 թվականի սեպտեմբերի 8-ին՝ ԳԿՉՊ-ի պուտչից հետո, այդ պահին Կոմկուսի ԿԿ առաջին քարտուղար Այազ Մութալիբովը նախագահական ընտրություններում հաղթեց 98 տոկոս ձայներով:

-Այդ ընտրությունները գործնականում անցկացվեցին ռազմական դրության և Մոսկվայի ճնշման պայմաններում:

-Ի դեպ ԳԿՉՊ-ի պուտչի առաջին օրը Մութալիբովը Թեհրանում էր, որտեղից էլ ողջունեց պուտչիստներին: Դրանից հետո նրան ինչպե՞ս հաջողվեց իրավիճակը շտկել, ու առհասարակ Ադրբեջանում ինչպե՞ս արձագանքեցին մոսկովյան իրադարձություններին:

-1991 թվականի օգոստոսի 19-ի առավոտյան ինձ արթնացրեցին Ժողովրդական ճակատի ընկերներս: Մենք քննարկեցինք իրավիճակն ու ընդունեցինք ԱԺՃ-ի հայտարարությունն՝ ընդդեմ զինվորական խունտայի, ընդդեմ այդ հեղաշրջման: Մամուլի ասուլիս անցկացրեցինք, ու սկսեցինք սպասել, թե երբ կգան ու կձերբակալեն: Բայց իրադարձություններն այլ ընթացք ստացան: Իսկ Մութալիբովի հայտարարության առթիվ այդ ժամանակ մենք շատ զարմացանք, դա քաղաքական մեծ սխալ էր: Նա հասկացավ դա, ու փոխհատուցելու համար օգոստոսի 30-ին Գերագույն խորհրդում կոմունիստներն անկախության հռչակագիր ընդունեցին: Բայց այդ պահին արդեն զուգահեռ գործընթաց էր սկսվել. սկզբում ԱԺՃ-ն օգոստոսի 23-ին փոքր հանրահավաք կազմակերպեց, միլիցիան հարձակվեց մեզ վրա, շատերին, նաև ինձ, ձերբակալեցին, թեև երեկոյան արդեն բոլորին էլ բաց թողեցին: Իսկ օգոստոսի 26-ին Ազատության հրապարակում հզոր հանրահավաք տեղի ունեցավ, և արդեն հոկտեմբերի 18-ին մենք ընդունեցինք Ադրբեջանի անկախության մասին սահմանադրական ակտը: Մենք պատմության ճիշտ կողմում էինք:

-Բայց Մութալիբովը մնաց իշխանության ղեկին, ու նույնիսկ ընտրվեց նախագահ…

-Մենք այդ ժամանակ որոշեցինք բոյկոտել ընտրությունները, և այժմ կարծում եմ, որ դա ճիշտ որոշում չէր: Եթե մենք մեր թեկնածուն առաջադրեինք, իրադարձություններն այլ ընթացք կունենային ու սեպտեմբերի 8-ին հնարավոր էր նախագահ ընտրվեր Ժողովրդական ճակատի թեկնածուն, քանի որ ԳԿՉՊ-ից հետո մոսկովյան ռազմական ուժն Ադրբեջանում գործնականում դադարեց գոյություն ունենալ, ու տեղի իշխանությունները կմնային միայնակ ժողովրդին դեմառդեմ:

-Որքանով Ադրբեջանին առնչվեց 1980-ականների վերջին խորհրդային տնտեսության կոլապս, որը համարում են ԽՍՀՄ փլուզման հիմնական պատճառներից մեկը:

-Ինչ-որ չափով: 1988-ին ու հատկապես 1989 թվականին Ադրբեջանում հանրապետական մասշտաբի գործադուլներ էին անցկացվում: 1990-ի հունվարի ողբերգական իրադարձություններից հետո Ադրբեջանի գրեթե բոլոր ձեռնարկությունները չէին աշխատում: Բնականաբար, կային խնդիրներ տնտեսական կապերի հետ կապված, քանի որ Միության բոլոր ձեռնարկությունները կախված էին միմյանցից: Այն ժամանակ մեզ թվում էր, որ տնտեսական վիճակը շատ վատ է: Բայց ամեն ինչ հարաբերական է, բոլորն ինչ-որ ձևով հարմարվել էին խորհրդային տնտեսական համակարգին: Առավել ևս մեզ մոտ՝ Ադրբեջանում, հարավային հանրապետությունում:

Հակասովետական հանրահավաք Բաքվում, 1990 հունվարի 23
Հակասովետական հանրահավաք Բաքվում, 1990 հունվարի 23

-Նավթի համաշխարհային գների անկումն էլ չեք զգացե՞լ:

-Ոչ, իհարկե, չէ՞որ նավթից եկամուտները չէին հասնում Ադրբեջան:

-Դուք Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի ստեղծման նախաձեռնողներից մեկն էիք:

-Այո: Էլչիբեյի ղեկավարությամբ: ԱԺՃ-ի հիմնադիր համաժողովը տեղի ունեցավ 1989 թվականի հուլիսի 16-ին, իսկ արդեն օգոստոսին սկսեցինք հանրահավաքները: Երկու ամիս անց՝ 1989-ի սեպտեմբերի 23-ին մենք հասանք Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդի կողմից Ադրբեջանի ինքնիշխանության մասին օրենքի ընդունմանը, որտեղ նշվում էր ադրբեջանական սահմանադրության՝ խորհրդայինի նկատմամբ ունեցած գերակայության մասին: Դա, կարծես, նման առաջին օրենքն էր ԽՍՀՄ հանրապետություններում՝ Մերձբալթիկայից հետո:

-Դա ըստ էության՝ ավելի շատ խորհրդանշական ակտ էր, իրական քաղաքական նշանակություն չուներ:

-Բնականաբար: Բայց այն ամեն դեպքում իրավական հիմք ապահովեց, որպեսզի շարունակենք անկախության համար պայքարը:

-Իսկ ինչը՞ խթան դարձավ Ժողովրդական ճակատի ստեղծման համար: Ինչը՞ ստիպեց Էլչիբեյին անել դա:

-Էլչիբեյը միասնական, անկախ Ադրբեջանի գաղափարախոսն է: Բայց ամեն դեպքում Ժողովրդական ճակատի ստեղծման հիմնական խթանը ղարաբաղյան իրադարձություններն էին՝ Ադրբեջանի նկատմամբ Հայաստանի նկրտումները, փախստականները, որոնք վռնդվել էին Հայաստանից, ադրբեջանական կոմունիստական իշխանությունների անկարողությունը ու այդ հակամարտության հանդեպ Մոսկվայի անարդարացի վերաբերմունքը: Այդ ամենը հանգեցրեց նրան, որ ԱԺՃ-ն դարձավ ադրբեջանական ժողովրդի իղձերի ու ցանկությունների հիմնական արտահայտողը:

-Մեկնակետը ղարաբաղյան իրադարձություննե՞րն էին:

-Կարելի է համաձայնել: Իհարկե, մեզ համար հիմնական գաղափարն Ադրբեջանի անկախությունն էր: Բայց միլիոնավոր մարդիկ պատրաստ չէին մտածել անկախության մասին: Միայն Ադրբեջանի դեմ ագրեսիայի մասին:

-Իսկ 1989-ի վերջի Նախիջևանի իրադարձություննե՞րը, երբ Լենքորանում Ժողովրդական ճակատի կողմից իշխանության գրավո՞ւմը, երբ ակտիվիստները դուրս եկան Իրանի հետ սահման, ու Իրանի հետ Ադրբեջանի 700կմ սահմանը քանդվեց, հազարավոր ադրբեջանցիներ անցան Արաքսը, ողջագուրվեցին Իրանի իրենց ադրբեջանցի հայրենակիցների հետ: Դա Ժողովրդական ճակատի կողմից էր կազմակերպվա՞ծ, թե՞ տարերային իրադարձություն էր, որը գլխավորեցիք, որպեսզի կառավարեք:

-Ես արդեն խոսեցի միասնական Ադրբեջանի գաղափարի մասին, որը բավականին տարածված է ժողովրդի մեջ: Լենքորանում ու Նախիջևանում տեղի ունեցած իրադարձությունների խթան դարձավ 1989 թվականի նոյեմբերին Բեռլինի պատի անկումը: Մարդիկ սկսեցին շատ հստակ հարց տալ. ինչո՞ւ իրենց կարելի է, իսկ մեզ՝ ոչ, մենք նույնպես ուզում ենք միավորվել: Նախաձեռնությունը ներքևից էր՝ Ժողովրդական ճակատի շրջանային կազմակերպություններից: Եվ ԱԺՃ-ի ղեկավարությունը, Էլչիբեյը հավանություն տվեցին դրան ու փորձեցին ինչ-որ կերպ կազմակերպել այն, որպեսզի խուսափենք լուրջ բախումներից ու զոհերից: Կարծում եմ, որ խորհրդային իշխանություններն այն ժամանակ թույլ տվեցին դա ոչ միայն անկարողության պատճառով: Հավանաբար, Մոսկվայում կարծում էինք, որ այդ կերպ հող կնախապատրաստվի հունվարյան իրադարձությունների համար: Առաջին օրերին Գորբաչովն ու իր մարդիկ ադրբեջանական ժողովրդին մեղադրում էին իսլամական արմատականության մեջ, նաև մեղադրում էին, թե Ադրբեջանը մտադիր է միավորվել Իրանի հետ և այլն:

-Նման բան չեմ հիշում:

-Դա մեծ հիմարություն էր նրանց կողմից, քանի որ ոչ մի նման բան չկար: Արմատականություն Ադրբեջանում երբեք չի եղել, ու այսօր էլ չկա:

-Բայց միևնույն ժամանակ Դուք չեք կարող ասել, որ Նախիջևանի իրադարձությունները հրահրել էին Մոսկվայից:

-Դժվար է ասել, ապացույցներ չունեմ: Բայց վստահ եմ, որ մենք քիչ բան գիտենք: Չէ՞որ որևէ մեկը ՊԱԿ-ի արխիվներն ու գաղտնի փաստաթղթերը չի բացել: Նաև ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ առանձին որոշումներ չեն ընդունվել բանավոր կարգով ու անգամ փաստաթղթավորված չեն:

-Վրաստանի նախկին վարչապետ Թենգիզ Սիգուան պատմում էր, որ Թբիլիսիյում ինտերֆրոնտներ ստեղծելու՝ Մոսկվայից կազմակերպված փորձեր էին տեղ գտնում, որոնց նպատակն էր դիմադրել ազգային շարժումներին: Դրանով իբր զբաղվել են ակադեմիական Արևելագիտության ինստիտուտի աշխատակիցներ, որն այն ժամանակ Եվգենի Պրիմակովն էր գլխավորում: Նման փորձեր, նախկին նախագահ Միրչա Սնեգուրի խոսքով, տեղի են ունեցել նաև Մոլդովայում: Ադրբեջանում որևէ նման բան եղե՞լ է:

-Մոսկվայից հրահանգներն, իհարկե, միօրինակ էին: Ադրբեջանում էլ հայտնվեց ինտերֆրոնտի փոքրիկ բջիջ: Բայց դա այնքան թույլ փորձ էր, որ անգամ ուշադրություն չգրավեց: Այդ իրադարձությունների ժամանակ ռուսների մեծ մասը պասիվ էր, իսկ առավել առաջադեմ հատվածն աջակցում էր մեզ. մենք շփվում էինք նրանց հետ, որոշ հարցերով խորհրդակցում էինք, սուր պահերին մենք հաշվի էինք առնում նրանց որոշ ցանկություններ ու մոտեցումներ: Ժողովրդական ճակատի որոշ հիմնական փաստաթղթեր թարգմանվում էին ռուսերեն, որպեսզի ռուսախոս բնակչությունը նույնպես տեղյակ լինի, թե ինչ ենք մենք առաջարկում:

-Իսկ Ժողովրդական ճակատում ռուսներ ու ռուսախոսներ կայի՞ն:

-ԱԺՃ-ում ռուսներ շատ կային, իսկ ԱԺՃ ղեկավար կազմում կային ռուսախոսներ, բայց ռուսներ չկային: Մեր շարքերում կային և թալիշներ, և քրդեր, և ուրիշներ, այդ առումով ոչ մի խնդիր չկար: Բայց Ձեր հարցը մի պատմություն հիշեցրեց: 1988-ի վերջին Ադրբեջանի կոմկուսի երկրորդ քարտուղար նշանակվեց Վիկտոր Պոլյանիչկոն: Նա աֆղանական պատերազմ անցած էր, հիմնական քաղաշխատողներից էր ու ուզում էր այդ փորձն ինչ-որ կերպ օգտագործել Ադրբեջանում, այնպես որ՝ իր մոտ կանչեց Ժողովրդական ճակատի մտավորականության ներկայացուցիչներին: Այդ հանդիպման ժամանակ Պոլյանիչկոն մեզ բացատրեց, որ ընթերցել է ԱԺՃ-ի ծրագիրը, ու զարմացավ, որ այն չափազանց եվրոպական է, մինչդեռ ադրբեջանական դրոշը եռագույն է. Կապույտը՝ թյուրքիզմի գույնն է, կանաչը՝ իսլամի գույնն է, ու միայն կարմիրն է եվրոպական, ժողովրդավարության գույնը: Ասում է՝ ձեր ծրագրում կապույտ ու կանաչ գույները չի զգացվում: Մենք նույնպես զարմացանք, դա նրա հետ առաջին հանդիպումն էր: Ու ես հարցրեցի. «Իսկ դա ինչո՞ւ է ձեզ հուզում: Մենք ավելի լավ գիտենք՝ ինչ է պետք ադրբեջանական ժողովրդին ու ինչպես հասնել դրան»: Նա սեղանից վերցրեց Ղուրանն ու ասաց. «Ղուրանն իմ սեղանի գիրքն է, ու կարծում եմ, որ բոլոր մարդիկ պետք է այս իմաստնությունը սովորեն»: Այսինքն՝ այդպիսի պարզունակ մեթոդներով նա փորձում էր ազդել մեր դիրքորոշման, մեր մոտեցումների վրա:

Վիկտոր Պոլյանիչկոն ԽՄԿԿ համագումարում, 1990 հուլիս
Վիկտոր Պոլյանիչկոն ԽՄԿԿ համագումարում, 1990 հուլիս

-Այդուհանդերձ նա ավելի էր պատրաստված մուսուլմանական բնակչությամբ տարածաշրջաններում աշխատելու համար:

-Նա խելոք մարդ էր ու մուսուլման բնակչության հետ աշխատելու փորձ ուներ: Բայց Ադրբեջանն ամեն դեպքում ոչ Աֆղանստան է, ոչ Իրաք, ոչ Սիրիա, ոչ էլ հատկապես Իրան: Այն բոլոր դեպքերում այլ երկիր է, որը 1918 թվականին առաջինն Արևելքում ժողովրդավարական հանրապետություն ստեղծեց՝ խորհրդարանով, կանանց ընտրական իրավունքով և այլն:

-Ադրբեջանի ներկայիս եռագույնը այդ ժողովրդավարական հանրապետության դրո՞շն է:

-1991 թվականին մեր փաստաթղթերում՝ անկախության մասին ակտերում, միանշանակ արձանագրվեց, որ մենք վերականգնում ենք 1918-ի Ադրբեջանական հանրապետությունը:

-Բայց որքան գիտեմ, դրանից մի քանի օր անց Ղարաբաղն հռչակեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը՝ հղում անելով այն փաստին, որ 1918-ին Ադրբեջանական հանրապետությունը չէր ներառում Ղարաբաղը:

-Դա շատ պարզունակ է ու հիմարություն, որովհետև 1918-ին էլ, 1920-ին էլ, ու միշտ էլ այն եղել է կամ Ադրբեջանի, կամ էլ այն երկրների կազմում, որտեղ եղել է Ադրբեջանը:

Բայց ֆորմալ առումով նրանց մոտեցումը

-Ֆորմալ իրավաբանությամբ էլ, իրականում էլ Ղարաբաղը 1918-1920 թվականներին եղել է ադրբեջանական իշխանությունների իրավազորության ներքո:

-Պոլյանիչկոն Մոսկվայից այստեղ ուղարկվեց ճիշտ այնպես, ինչպես 1989-ին Արկադի Իվանովիիչ Վոլսկին, ով գլխավորեց Լեռնային Ղարաբաղի հատուկ կառավարումը: Ադրբեջանի իշխանությունները, ԱԺՃ-ի ղեկավարությունը, որոնք այդ պահին արդեն լարված հարաբերությունների մեջ էին հայկական իշխանությունների հետ, կարողացա՞ն լեզու գտնել Վոլսկու հետ: Չէ՞որ նա Մոսկվայի ներկայացուցիչն էր ու մեծ լիազորություններ ուներ:

-Պոլյանիչկոյի հետ հաճախ էինք հանդիպում, վիճում, բանավիճում, Իսկ Վոլսկու հետ հազվադեպ: Նա հիմնականում աշխատում էր ոչ հրապարակավ ու իշխանության հետ: Բայց ընդհանուր առմամբ թե Պոլյանիչկոն, թե Վոլսկին ուժեղ անձինք էին, խորհրդային նոմենկլատուրայի լուրջ կադրեր, ովքեր Ադրբեջանում Մոսկվայի կամքն էին առաջ տանում: Այն ամենը, ինչ այստեղ նրանք անում էին, հակասում էր Ադրբեջանի շահերին: Ավելին ասեմ. նրանք նախապատրաստում էին պատերազմը Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև:

-Այս ինչպե՞ս:

-Շատ պարզ: Ինչո՞վ էր զբաղված Ղարաբաղում Վոլսկու հատուկ կոմիտեն: Նա կամ ղարաբաղյան բոլոր ձեռնարկությունները Բաքվի ենթակայությունից տեղափոխում էր Մոսկվայի ենթակայության տակ, կամ էլ այլ բարդ սխեմաներ էր մտածում: Այսինքն՝ Վոլսկին նախապատրաստում էր Լեռնային Ղարաբաղի տնտեսական ինքնուրույնությունը ու նրա անկախությունն Ադրբեջանից: Եվ 1989-ի սեպտեմբերի 23-ին, երբ մենք ընդունեցեինք Ադրբեջանի ինքնիշխանության մասին օրենքը, Գերագույն խորհրդի այդ նույն նիստում ընդունվեց մեկ այլ կարևոր որոշում՝ Ղարաբաղի հատուկ կոմիտեյի լուծարումը: Դրանից հետո այդ կոմիտեն փաստացի դադարեց գործել: Գուցե նրանք իրենց հիմնական խնդիրն արդեն լուծե՞լ էին, ես չգիտեմ:

-Բայց կոմիտեն Մոսկվան էր հիմնել, դուք ինչպե՞ս կարող էիք լուծարել:

-Մոսկվան էր հիմնել, բայց չէ՞որ մենք ինքնիշխանության մասին օրենք ընդունեցինք: Ադրբեջանաան կոմունիստական իշխանությունները ստիպված էին ընդունել մեր պահանջները, քանզի դրանք ոչ միայն Ժողովրդական ճակատինն էին, այլ ողջ ժողովրդինը: Պատերազմի նախապատրաստման վերաբերյալ ևս մի դրվագ. դա քիչ է ուսումնասիրված, ու դրա մասին քիչ են խոսում: Ադրբեջանում ու Հայաստանում տարածքներ կային, որտեղ հայերն ու ադրբեջանցիները կոմպակտ ապրում էին: Այդ իրավիճակում պատերազմելը գործնականում անհնար է: Շատ տեղերում բնակչությունը խառն էր ապրում: Ենթադրենք՝ Բաքվում մի քանի հարյուր հազար հայ կար, Հայաստանում առնվազն 200 հազար ադրբեջանցի կար: Այդ վիճակով պատերազմելն անհնար էր: Հենց այդ պատճառով էլ 1988 թվականին Մոսկվան հասավ նրան, որ Հայաստանից վռնդեն գործնականում բոլոր ադրբեջանցիներին:

-Մոսկվան հասա՞վ դրան:

– Այո, Մոսկվան: Հայ գործիչները, հավանաբար, նույնպես երազում էին տարածքների մասին, ուստի հետաքրքրված էին ադրբեջանցիների դուրսբերմամբ:

-Իսկ ինչպե՞ս կհիմնավորեք, որ Մոսկվան էր: Շատ հետաքրքիր է:

-Ես հիշում եմ 1988-ի կադրերը, երբ ադրբեջանցիների վերջին ալիքը վռնդվեց Հայաստանից: Դրանից առաջ այլ արտաքումներ էլ էին եղել: Ենթադրենք՝ 1948ին մոտ 150 հազար ադրբեջանցիներ Հայաստանի արտաքսվեցին Ադրբեջան: Գործնականում բռնի կերպով՝ այն պատճառաբանությամբ, թե Հայաստանում պետք է բնակեցնել Սիրիայից ու արաբական այլ երկրներից ժամանած հայերին: Ես հեռուստատեսությամբ տեսա այդ կադրերն՝ ինչես են ադրբեջանցիները ստիպված հեռանում Հայաստանից Ադրբեջան, ու տեսա խորհրդային բանակի գեներալի, ով հեկեկալով ասում էր, որ «այնքան բարդ էր, այնքան դժվար էր, մենք ամեն ինչ արեցինք, որ ադրբեջանցիներին չսպանեն, մենք պաշտպանեցինքն նրանց ավազակներից»… 1988 թվականն էր: Խորհրդային բանակ ու խորհրդային գեներալը լացում է, որ ստիպված է հայ ավազակներից պաշտպանել ադրբեջանցիներին: Ծիծաղելի կլիներ, եթե այդքան տխուր չլիներ: Ու նրանք ամեն կերպ սադրում էին ադրբեջանցիներին, որպեսզի մենք է հայերին վռնդենք: Բայց Ադրբեջանում հայերի արտաքսում, որպես այդպիսին, չի եղել:

-Ե՞րբ:

-Այդ ժամանակ էլ, հետո էլ: Նույնիսկ մինչև 1990-ի հունվարն Ադրբեջանում շատ հայեր էին ապրում:

-Բայց դուք մոռանում եք Սումգաիթը:

-Սումգաիթը սկզբից մինչև վերջ ՊԱԿ-ի ու մոսկովյան իշխանությունների կողմից կազմակերպված հաննցանք է: Այն ժամանակ՝ վերակառուցման առաջին փուլից հետո, տեղի ունեցավ Հայստանից ադրբեջանցիների փախուստի առաջին ալիքը: Մարդիկ կային, որ ձմռան ընթացքում լեռնագագաթներով առանց հագուստի էին եկել: Նրանց մի մասը բնակեցվել էր Սումգաիթում: Ու այդ օրերին այնտեղ սպանվել էին 26 հայեր: Դա սկսվեց 1988-ի փետրվարի 26-ին: Վեց մարդ սպանվել էր հանցագործ Գրիգորյանի գլխավորած խմբի կողմից: Այդ մարդասպանների, թալանչիների ու բռնության հեղինակների մեջ կային այլ հայեր: Դա ապացուցված է խորհրդային քննչական համակարգով, խորհրդային դատարանով: Մի կողմից՝ հայերը հայերի են սպանում. ինչո՞ւ: Մյուս կողմից՝ ինչո՞ւ են նրանց մեջ այդքան շատ հանցագործները: Այն որ հանցագործները մշտապես գտնվում էին իշխանության ու իրավապահ մարմինների կրնկի տակ, իմ կարծիքով, գաղտնիք չէ: Այսինքն՝ այդ ամենն արված էր, որպեսզի խառնակչություն մտցնեին հայերի ու արդբերջանցիների միջև: Ի վերջո՝ հունվարյան իրադարձություններից հետո, նրանք հասան դրան. Հայաստանում ոչ մի ադրբեջանցի չմնաց, իսկ Ադրբեջանում էլ, բացի Ղարաբաղը, գործնականում հայ չմնաց:

Սումգաիթյան ողբերգության առիթով հանրահավաք Երևանում, 1988 մարտի 8
Սումգաիթյան ողբերգության զոհերի հիշատակին նվիրված երթ Երևանում, 1988 մարտի 8

-Լավ, բայց Մոսկվայում սկզբունքորեն ո՞ւմ ու ինչի՞ համար էր պետք դա: Պետք է, չէ՞, լինի որևէ նպատակադրում, ինչո՞ւ էթնիկ զտումներ անել Հայաստանում ու Ադրբեջանում:

-Դա բարդ հարց է, կարճ բացատրել հնարավոր չէ: Իմ պատասխանը կոնսպիրոլոգիական է: Ուղղակի կասեմ, որ Մոսկվայի կայսերական քաղաքականությունն այդ ժամանակ էլ չընդհատվեց:

-Այսինքն դուք ենթադրում եք, որ 1980-ականների վերջի վերակառուցվող Մոսկվայում, գորբաչովյան Կրեմլում, ինչպես կուզեք անվանեք, ինչ-որ մեկը զբաղված էր Կովկասում հայեր ու ադրբեջանցիների սեպարացիայով, և ընդհակառակը՝ իրականացնում էր կայսերական քաղաքականություն, ինչպես դուք եք ասում: Դուք իրոք այդ կոնսպիրոլոգիային հավատո՞ւմ եք:

-Այս հակամարատությունը հենց սկզբից հնարավոր էր կանխել շատ պարզ որոշումներով: Բայց չարվեց: Դա բացատրել միայն ղեկավարների թուլությամբ, աննհեռատեսությամբ, շատ ու շատ բարդ է:

-Գուցե Մոսկվայում դրա համար առհասարակ ժամանակ չունեին: Այնտեղ այդ ժամանակ իշխանության համար բուռն պայքար էր ընթանում. Գորբաչովը դիմադրում էր մի կողմից թափ հավաքող Ելցինին, իսկ մյուս կողմից՝ Քաղբյուրոյի ու Կենտկոմի պահպանողական թևին:

-Բայց երբ Սումգաիթում այդ իրադարձությունները եղան, երկու օրվա ընթացքում Մոսկվան կարգուկանոն հաստատեց: Մինչ Սումգաիթը նման իրադարձություններ եղել էին Հայաստանում: Ինչո՞ւ խորհրդային իշխանություններն իրենց հզոր բանակով ու ՊԱԿ-ով չկարողացան կարգի հրավիրել մի քանի տասնյակ գրոհայինների:

-Եթե ձեր տրամաբանությամբ տեղի ունեցածը վերականգնենք, ապա սկզբում Մոսվան ինչ-որ բաներ է հրահրել, որպեսզի հետո կառավարման հատուկ ձև մտցնելով ուժ ցույց տա ու պահպանի ազդեցությունը, ինչը վերջ կդնի անիշխանությանն ու կենտրոնախույս միտումներին: Այնսինքն՝ պետք էր ինչ-որ խնդիր հարուցել, հետո լուծել, այո՞:

-Ղարաբաղյան հարցը Խորհրդային Միության փլուզման շարժիչ ուժերից մեկն էր:

-Դա, այսպես ասած, աքսիոմա է:

-Դե եթե դա աքսիամո ա, ուրեմն կնշանակի, ինչ-որ մեկն այդ գաղափարների վրա աշխատել է, ինչ-որ մեկը կառավարել է այդ գործընթացները:

-Եկեք մի փոքր հետ գնանք, պատերազմից անցնենք քաղաքականությանը: 1991 թվականին, դեռ մինչև պուտչը, Ադրբեջանը միակն էր անդրկովկասյան հանրապետություններից, որ մասնակցում էր նովոօգարևյան գործընթացին, երբ Գորբաչովը փորձում էր միութենական նոր պայմանագիր ստեղծել: Վրաստանը կատեգորիկ չէր մասնակցում այդ գործընթացին, Հայաստանը նույնպես: Այդ ժամանակ Բաքվում իշխանությունը Մութալիբովն էր, բայց նաև Էլչիբեյն ու Ժողովրդական ճակատն էական ազդեցություն ունեին Ադրբեջանում: Բաքվի նման քաղաքականությունը նպատակ ունե՞ր խորհրդային հովանոցը պահպանելու՝ հույսով, որ դա կօգնի պահել Ղարաբաղը:

-1989-ի վերջին Ադրբեջանն անկախության համար պայքարում դուրս եկավ առաջատար դիրք, բայց 1990-ի հունվարից հետո մենք հետ շպրտվեցինք այդ գաղփարից: Չէ՞որ եթե չլիներ հունվարը, 1990-ի մարտին Ադրբեջանում, ճիշտ այնպես ինչպես Վրաստանում, Հայաստանում ու բալթյան հանրապետություններում, Ժողովրդական ճակատի հաղթանակն ընտրություններում միանշանակ երաշխավորված կլիներ, առանց որևէ կասկածի: Այդ դեպքում 1990-ի մարտին Ադրբեջանում խորհրդարանոը կարող էր ընդունել անկախության մասին ակտը, այլ փաստաթղթերը: Ահա թե ինչու տեղի ունեցան հունվարյան իրադարձությունները: Հիշեցնեմ, որ հենց այդ առիթով Գորբաչովն ու իր մտերիմները խոսեցին իսլամական արմատականության, հասարակության ծայրահեղականության մասին: Բայց Յազովն իր գեներալական ուղղամտությամբ ասաց, որ մենք եկել ենք Ադրբեջան, որպեսզի վերականգնենք խորհրդային իշխանությունը:

Իսա Ղամբարը ելույթ է ունենում հանրահավաքում, 1989
Իսա Ղամբարը ելույթ է ունենում հանրահավաքում, 1989

-Ե՞րբ:

-Հունվարի 20-ի իրադարձություններից հետո: Դա այդ օրերի խորհրդային մամուլում էր: Դրանից հետո Ադրբեջանում մոտ երկու ամիս գործնականում անիշխանություն էր տիրում, ոչ մի ձեռնարկություն չէր աշխատում: Բայց Բաքվում եղած զորքերի, պարետային ժամի, հետապնդումների շնորհիվ կոմունիստական իշխանությունը հավաքեց ուժերն ու իրավիճակը հսկողության տակ առավ: Ու այդ գործընթացի վրա ազդելը շատ բարդ էր, մենք այդ ժամանակ մեկուկես տարի կորցրեցինք: Մինչև ԳԿՉՊ-ն Ադրբեջանում ինչ-որ բան փոխելը գրեթե անհնար էր:
Այդ ընթացքու Ադրբեջանի իշխանությունները փորձւմ էին ամեն կերպ մտերմանալ Գորբաչովի հետ, շահել նրա վստահությունը, ինչ-որ անձնական արտոնություններ ստանալ, հավանաբար նաև, Ադրբեջանի խնդիրների ինչ-որ լուծումներ: Ուստի նրանք մեծ հետևողականությամբ մասնակցում էին նովոօգարևյան գործընթացին: Հիշում եմ 1991-ը, երբ Այազ Մութալիբովի հետ զրույց ունեցանք, ու ես նրան փորձում էի բացատրել, թե ուր են տանում այդ գործընթացները, որ իրենք սխալ դիրքորոշում են որդեգրել՝ հույսը դնելով Մոսկվայի վրա:
Ես նրան խորհուրդ էի տալիս ուշադրություն դարձնել Ելցինի, միջտարածաշրջանային պատգամավորական խմբի վրա, նրանց հետ լեզու գտնել: Իսկ նա փորձում էր ինձ համոզել, որ ես տեղեկությունների չեմ տիրապետում, իրավիճակը չեմ հասկանում, իբր, Գորբաչովը շատ ուժեղ է, բանակն ու ՊԱԿ-ը նրա կողմն են: Ես փորձում էի նրան բացատրել, որ թեև հնարավոր է ուժը Գորբաճովի կողմն է, բայց ժամանակն աշխատում է Ելցինի օգտին: Ուստի Ադրբեջանը, թեկուզ իր շահերից ելնելով, պետք է խորհրդակցի Ելցինի ու նրա մարդկանց հետ: Ցավոք, չկարողացա համոզել:
Հենց այդ ժամանակ էլ, 1991-ի մարտին, երբ Մոսկվան հանրաքվե անցկացրեց՝ փորձելով դա անել բոլոր հանրապետություններում, մենք չկարողացանք այդ գործընթացը կանգնեցնել: Մենք պայքարում էինք, ինչպես կարող էինք, Ժողովրդական ճակատի նախագահ Էլչիբեյը, «Մուսավաթ» կուսակցության ներկայիս առաջնորդ Արիֆ Հաջիլին ու շատ ուրիշներ երկշաբաթյա հացադուլ արեցին: Այլ փորձեր էլ եղան, բայց ապարդյուն: Ուստի Ադրբեջանի կոմունիստական իշխանությունը Մոսկվայի այդ հանրաքվեն անցկացրեց ու ապահովեց կեղծված արդյունքներ: Ահա այդպիսի շրջան է եղել մեր պատմության մեջ, որը շարունակվեց մինչև 1991-ի օգոսոտսի ԳԿՉՊ-ի պուտչը:

-Հետո այդ պատմության մեջ արմատական շրջադարձ եղավ, երբ Ադրբեջանում իշխանության վերադարձավ Հեյդար Ալիևը: Ինչպե՞ս Ժողովրդական ճակատին հաջողվեց մնալ քաղաքական ուժ ու ընդդիմանալով նախկին ու գործող կոմունիստական իշխանությանը, Ալիևին վերադարձնել Բաքու: Ես այնպես եմ հասկանում, որ այդ ժամանակ Ադրբեջանին փրկեցիք էլ ավելի մեծ աղետից:

-Կրկին բարդ հարց է: Փորձեմ հակիրճ նկարագրել պատկերը: Երբ 1990-ի սեպտեմբերին՝ 5-6 ամիս ուշացմամբ, արտակարգ դրության պայմաններում ընտրություններ անցկացվեցին, մենք՝ Ժողովրդական ճակատը, չկարողացավ խորհրդարանում մեծամասնություն վերցնել: ԱԺՃ-ից ու դեմոկրատական ուժերից միայն 20-25 հոգի պատգամավոր դարձան, այդ թվում նաև՝ ես: Բայց խորհրդարանում մենք ամեն դեպքում սկսեցինք ազդել իրավիճակի վրա: Այդ ժամանակ, մենք պայքարում էին թե Մոսկվայի, թե Ադրբեջանի կոմունիստական իշխանության դեմ:
Ալիևն այդ ժամանակ տարօրինակ կեցվածք ուներ: Նա կոմունիստ էր, կոմկուսից դուրս եկավ միայն 1991-ի հուլիսին՝ ԳԿՉՊ-ի պուտչից մի ամիս առաջ: Իշխանությունները վախենում էին ոչ միայն Ժողովրդական ճակատից, այլև նրանից, ով որպես ԱԽՍՀ նախկին ղեկավար, հսակայական աջակցություն ուներ: Ալիևը նաև ռեգիոնալ աջակցություն ուներ, նաև հատուկ աջակցություն՝ իր լրտեսական ցանցի միջոցով: Բնականաբար, լուրջ փոփոխությունների փուլում բնակչության մի հատվածը երազում է կայունության մասին, իսկ դա հաճախ ասոցացվում է նախկին շրջանի հետ, այն մարդկանց հետ, ում օրոք հանգիստ է եղել: Իհարկե, այս ամենը Հեյդար Ալիևի օգտին էր:
Բայց այդ ժամանակ մենք նրա հետ շատ ջերմ հարաբերություններ չունեինք: Նա ևս պատգամավոր էր, և իհարկե, մենք երբեմն հանդիպում էինք խորհրդարանում, շփվում էինք, ինչ-որ հարցեր էինք քննարկում: Նա այդ ժամանակ մեր հակառակորդը չէր, մենք պայքարում էինք Ադրբեջանի կոմունիստական իշխանության դեմ, և Ալիևը ևս երբեմն հանդես էր գալիս բավականին ընդդիմադիր դիրքերից: Հետագայում նա ընտրվեց Նախիջևանի մեջլիսի ղեկավար՝ դառնալով այնտեղի թիվ մեկ պաշտոնատար անձը: Ի դեպ, Սահմանադրությամբ նա արդեն իմ տեղակալն էր, քանի որ ես գլխավորում էր Ադրբեջանի խորհրդարանը: Նա արտաքուստ իրեն շատ բարեկիրթ էր պահում, ժամանակ առ ժամանակ զանգահարում էր, զեկուցում էր, ինչ-որ գործողությունների համար թույլտվություն էր հարցնում և այլն: Իսկ ամեն անգամ ուղղորդում էի դեպի նախագահը:

-Այդ ժամանակ դուք նախագահ չունեիք:

-Միայն առաջին ամիսը: 1992-ի մայիսի 18-ին ես ընտրվեցի խորհրդարանի նախագահ ու սկսեցիժամանակավորապես իրականացնել նախագահի պարտականությունները, իսկ հունիսի 7-ին կայացան նախագահական ընտրություններ, ընտրվեց Էլչիբեյը ու պաշտոնը ստանձնեց հունիսի 16-ին:
Երբ տեղի ունեցավ Սուրեթ Հուսեյնովի զինված ապստամբությունը, մենք քննարկում էինք լուծման տարբերակները: Մեզանից ոմանք, այդ թվում նաև ես, ապստամբությունը զսպելու կողմնակից էինք: Մյուսներն առաջարկեցին մեր կողմը գրավել քաղաքական ընդդիմությանն, որպեսզի միավորվենք ու զինաթափենք ապստամբներին: Ցավոք, երկրորդ տարբերակը գերակայեց, ուստի ես խորհրդարանի խոսնակի պաշտոնից հեռացա ու խոսնակ դարձավ Հեյդար Ալիևը: Մոտավորապես սա է տեղի ունեցել: Էլչիբեյն արյունահեղություն չէր ուզում, նա ձգտում էր հարցը լուծել առանց բախումների: Հավանաբար հենց դա բերեց այն ամենին, ինչ ունենք այսօր:

Էլչիբեյի երդմնակալությունը, 1992 հունիսի 16
Էլչիբեյի երդմնակալությունը, 1992 հունիսի 16

-Այսինքն եթե պատմությունը հետ շրջենք ու եթե ենթադրենք՝ այն ժամանակ դուք հրաժարվեիք հրավիրել Հեյդար Ալիևին, ապա ըստ ձեզ՝ այսօրվ Ադրբեջանն այլ կլինե՞ր:

-Ես պարզապես համակերպվեցի նրան հրավիրելու հետ, որովհետև եթե չանեի դա, հրաժարական չէի տա, ապա այնպիսի տպավորություն կլիներ, որ մեր թիմը, մեր առաջնորդը փորձում են խնդիրը լուծել անարյուն, իսկ ես աթոռից կառչած լինելու պատճառով խոչընդոտում եմ դրան: Դա ինձ համար հարկադրված քայլ էր:

-Դուք Էլչիբեյի հետ համաձայն չէի՞ք:

-Ես համարում էի, որ ապստամբությունը հնարավոր է ճնշել, բայց ԱԺՃ-ի ղեկավարության մեծ մասը երկրորդ տարբերակի կողմնակից էր: Ի դեպ, դա քաղաքացիական պատերազմ չէ, ինչպես ոմանք են պնդում, դա զինված ապստամբություն էր, որ կազմակերպել էին Սուրեթ Հուսեյնովի հովանավորյալները:

-Դուք նկատի ունեք մոսկովյան հովանավորյալնե՞րը:

-Բնականաբար: Ես հասկանում ես ձեզ, դուք կարծում եք, որ մենք դավադրությունների տեսության չափազանց կոմնակից ենք երևում, իբր, ամեն ինչում Մոսկվան է մեղավոր: Բայց ինչ կարելի է անել, երբ դա իրականություն է:

-Հասկանո՞ւմ եք, ես պատրաստ եմ համաձայնել ձեզ հետ, և դա տրամաբանական է թվում: Բայց այսօր դուք կարող եք որևէ ապացուցյ ներկայացնել ձեր ասածների համար:

-Դե, կարծում եմ՝ պատմական լուրջ հետազոտություն անելու դեպքում խելոք մարդիկ դա ապացուցելու հարցում դժվարություն չեն ունենա: Պատմությունը դատարան չէ: Նույնիսկ դատարանում որոշումները կայացվում են ոչ միայն օրենքի տառին համահունչ, այլ նաև խղճի կամոք:

-Այդ դեպքում ասացեք՝ եթե գիտեք, Կրեմլում այդ ժամանակ, Ելցինը՝ ինչպես էին վերաբերում Հեյդար Ալիևի վերադարձին:

-Մոսկվայում էլ իշխանությունը միատարր չէր: Մենք դա տեսնում էինք. մի կողմից արագ դեմոկրատական վերափոխումների կողմնակիցներն էին, մյուս կողմից՝ հին նոմենկլատուրան, ռազմա-արդյունաբերական համալիրը և այլն: Օրինակ, 1992-ին, երբ մենք իշխանության էինք, Մոսկվան որոշակի ճնշում էր գործադրում Ադրբեջանի վրա, որպեսզի մտնենք ԱՊՀ: Այդ օրերին Բաքու եկավ Ռուսաստանի վարչապետ Գայդարը, և մենք նրա հետ կարճ զրույց ունեցանք: Մենք ասացինք, որ համաձայն ենք Ռուսաստանի հետ բոլոր ուղղություններով երկկողմ համագործակցության, բայց ինչու են մեզ ստիպում մտնել ԱՊՀ, այդ բազմակողմ կառույցը: Նա ասաց. «Տղերք, մտնեք ԱՊՀ, չմտնեք ԱՊՀ, միևնույն է, մենք ձեզ հետ առևտուրն անելու ենք համաշխարհային գներով»: Դա մեզ շատ դուր եկավ: Բայց դա Ռուսաստանի ոչ բոլոր ղեկավարներին բնորոշ մոտեցում էր: Հավանաբար Ելցինը նույնպես որոշումները միայնակ չէր կայացնում, և ստիպված էր երբեմն ինչ-որ մոտիվներ ավելի բարձր գնահատել, քան սեփական նախապատվություններն էին:

-Բայց չէ՞որ Ադրբեջանն այդ պահին՝ 1991-ի դեկտեմբերին, արդեն ստորագրել էր Ալմաաթիի համաձայնագիրը՝ ԱՊՀ-ն ստեղծելու մասին:

-Այո, Մութալիբովը ստորագրել էր այդ պայմանագիրը: Երբ հետագայում Ադրբեջանում իշխանությունը փոխվեց, այն ժառանգաբար անցնելով մեզ՝ խորհրդարանում չվավերացվեց: Իսկ Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի միջև բարեկամության ու համագործակցության պայմանագիրը 1992-ի հոկտեմբերին ստորագրելուց հետո մենք մի փոքր հանգստացանք ու երկար քննարկումներից հետո հոկտեմբերին որոշում ընդունեցին, որ հրաժարվում ենք ԱՊՀ մտնելու մասին համաձայնագիրը վավերացնել: Հենց դրանից հետո Ադրբեջանի հանդեպ Մոսկվայի վերաբերմունքն արմատապես փոխվեց: Դա զգացվում էր նաև տնետսական կապերի վրա, նաև ղարաբաղյան հակամարտության վրա, բոլոր առումներով:

-Այդ պայմանագրի անվան մեջ «բարեկամություն ու համագործակցություն» բառերից բացի նաև առկա էր բառակապակցություն «փոխադարձ անվտանգություն»…

-Այո, լավ պայմանագիր էր: Հաճելի էր ընթերցել, որովհետև մենք իսկապես Ռուսաստանի հետ երկկողմ համագործակցությունը խորացնելու ողմնակիցներ էինք:

-Այդ ժամանակ Էլչիբեյը պայմանագիրը ստորագրելու համար ժամանեց Մոսկվա, իսկ այնտեղ նյարդայնացած ընդգծեցին, որ նա հրաժարվել էր խոսել ռուսերեն ու ռուսական կողմի հետ շփվում էր թարգմանիչի միջոցով: Նա իսկապե՞ս ռուսերեն վատ էր խոսում, թե՞ դա այդպիսի դեմոնստրացիա էր:

-Ես այդ այցին չեմ մասնակցել, ուստե չգիտեմ, բայց կարծում եմ՝ դա քաղաքական որոշում էր: Էլչիբեյը, թեև որոշ ակցենտով, բայց փայլուն տիրապետում էր ռուսերենին, իր գիտական աշխատությունների համար կարդում էր ու օգտագործում էր ռուսերեն գրականություն: Նա շատ հետաքրքիր գիտնական էր, լայն, ունիվերսալ:

-Էլչիբեյի կնեսագրության մեջ կա մի տող՝ 1975-ի մեղադրական եզրակացությունից հատված, որով նրանց հակասովետական գործունեության համար դատապարտել էին: Այնտեղ ասվում է, որ Էլչիբեյը «պնդում էր, որ Ադրբեջանը պետք է ազատվի Ռուսաստանի քաղաքական ու տնտեսական լծից»՝ պնդելով, թե իբր ռուսական ազդեցությունը բացասաբար է անդրադառնում Ադրբեջան իմշակույթի մշակույթի վրա, և դա ի վրեջո բերելու է ժողովրդի ռուսաֆիկացմանը: Դրանից հետևում էր, որ նա հակասովետական է տրամադրված: Դա նախագահ եղած ժամանակ ինչ-որ կերպ արտահայտվե՞լ է Էլչիբեյի քաղաքական, այսպես կոչված, պրոֆայլում: Նրա արտաքին քաղաքականության վրա՞: Հայտնի է, որ նա ընդունում էր Միջին Ասիայից փախած այլախոհներին ու սպասում էր, որ շուտով ժողովրդական շարժումն այնտեղ կտապալի գործող վարչակարգերը, ԱՊՀ երկրների հետ հարաբերություններում նա նախապատվություն էր տալիս Ուկրաինային, չնայած որ այդ ժամանակ Ռուսաստանի ղեկավարությունը ելցինական էին, այսինքն՝ արտահայտում էին դեմոկրատական մղումներ…

-Նա անկախության կողմնակից էր: Գուցե դա մի փոքր քնարերգություն է, բայց նա իսկապե սհումանիստ էր: Հենց այդ պատճառով էլ 1993-ին նա չգնաց ուժային լուծման: Եվ ռուսներին, և այլ ժողովուրդներին նա վերաբերում էր… դե… մի փոքր շատ քարոզչական է հնչում… գիտե՞ք՝ նա որքան այլազգի ընկերներ ուներ, այդ թվում՝ հրեաներ:

-Կասկած չունեմ:

-Նույնը վերաբերում է ռուսներին ու մյուսներին: Հասկանում եք՝ մոսկովյան մտավորականությունն իրավիճակի վերաբերյալ միֆականացված պատկերացում ունի: Օրինակ՝ «Մուսավաթ» կուսակցությունն ինչ-որ գերազգայնականներ են, իսկ Էլչիբեյը պանթյուրքիստ էր ու այդպես շարունակ: Բայց նման բան չի եղել: Նա մտածում էր՝ ինչպես անել, որ Ադրբեջանը դառնա Եվրոպայի մաս, ժամանակակից աշխարհի մաս, ու դրա համար անում էր այն ամենը, ինչն իրենից էր կախված: Նա ցանկանում էր լավագույն հարաբերություններն ունենալ հարևանների հետ:

-Առհասարակ Էլչիբեյի ժառանգությունն ակնհայտ է նույնիսկ այսօր. Չէ՞որ նա էր մտցրել ադրբեջանական մանաթը՝ որեպս արժույթ:

-Այո, մանաթը բավականին ուժեղ արժույթ էր, ազդեցիկ էր Ռուսաստանի հարավային մարզերում, Վրաստանում, Իրանի հյուսիսում…

-Պարոն Ղամբար, դուք ԱՊՀ այդ օրերի քիչ դերակատարներից եք, տարիքով ամենաերիտասարդը, միայն հաջորդ տարի եք բոլորելու 60-ամյակը: Լինելով ադրբեջանական ընդդիմության մեջ ու մնալով քաղաքականության մեջ՝ հանարվո՞ր է մասնակցեք ընտրություններին:

-Բացառված չէ:

-Իսկ եթե հայտնվեիք 25 տարի առաջ, կփորձեի՞ք ինչ-որ բան այլ կերպ անել: Կա՞ն այնպիսի սխալներ, ինչ-որ հիասթափություններ: 

-Բնականաբար: Շատ բան կարելի էր այլ կերպ անել: Օրինակ, կարող եմ ասել, որ հնարավոր էր 1993-ին Սուրեթ Հուսեյնովի ապստամբությունը ճնշել: Ճնշել ապստամբությունը, որը պետության պարտավորությունն է: Կարելի էր նաև ինչ-որ գործողություններով կանխել դա: Ես դա հստակ տեսնում եմ: Այդպես շատ հարցերի վերաբերյալ: Բայց ես չեմ շտապում հրաժարվել իմ կենսագրությունից ու այն ամենից, ինչ մենք արել ենք՝ հասնելով Ադրբեջանի անկախությանը: Կարծում եմ, որ եթե չլինեին ազգային-ազատագրական շարժումներն Ադրբեջանում, Վրաստանում, բալթյան երկրներում ու Ուկրաինայում, հիմնականում այս վեց հանրապետություններն եմ առանձնացնում, Խորհրդային Միությունը հնարավոր է և չփլուզվեր: Գուցե ԽՍՀՄ-ը ծանր շրջան ապրեր ու մենք կրկին վերադառնայինք նախկին տոտալիտարիզմին կամ գտնեինք առավել դեմոկրատական կառավարման որևէ ձև: Բայց մի բան հստակ գիտեմ՝ կայսրությունն ու ժողովրդավարությունն անհամատեղելի են: Խորհրդային Միությունը փլուզվեց ոչ թե տնտեսական կամ սոցիալական խնդիրների պատճառով, այլ որովհետև կայսրություն էր: Եվ հենց կայսրությունում սկսի զարգանալ ժողովրդավարություն, այն պահպանվել չի կարող:

-Իսկ միգուցե կայսրությունը չկարողացավ վերահսկել ծայրագավառներն ու գործընթացն այդտեղի՞ց սկսվեց:

-Ամենը, կարծես, սկսեցին մտածված, իմաստավորված, հայտարարեցին արագացման մասին: Լավ էր հնչում, բայց ինչպե՞ս արագացնել: Որպեսզի արագանաս, պետք է վերադասավորվես: Իսկ ինչպե՞ս վերադասավորվես: Որպեսզի վերադասավորվես, հրապարակայնություն է պետք: Ես այդ բառը շատ եմ սիրում, ինձ համար այդ շրջանի գլխավոր կարգախոսը «գլաստնոստն» էր: Կարծում եմ՝ ամեն ինչ հենց դրանից էլ սկսվեց՝ խոսքի ազատությունից: