25 տարի առաջ Բելովեժյան անտառում ստորագրված համաձայնագրով փաստացի ձևակերպվեց Խորհրդային Միության փլուզումը: Այդ առիթով «Եգոր Գայդարի հիմնադրամի» և «Slon Magazine» առցանց հանդեսի «Ինչպես փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը՝ առաջին դեմքերից» համատեղ նախագծի շրջանակներում հրապարակախոս Արկադի Դուբնովին իրենց վկայություններն են պատմում միութենական հանրապետությունների նախագահներն ու խորհրդարանի խոսնակները:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք այդ շարքի հերթական հարցազրույցը՝ Լատվիայի նախկին վարչապետ Իվար Գոդմանիսի հետ՝ Միության փլուզման ու անկախացման մասին:
Լատվիայի նախկին վարչապետ Իվար Գոդմանիսը Ժողովրդական ճակատի, քաղաքացիների ու ոչ քաղաքացիների, տնտեսական հաջողության, ՊԱԿ-ից ծրարների ու եղունգ կրծելու մասին:
Տեղեկանք. Իվար Գոդմանիսը ֆիզիկայի դոկտոր է, 1990-1993 թվականներին եղել է լատվիական Հանրապետության վարչապետը: 1989 թվականին դարձել է Լատվիայի Ժողովրդական ճակատի փոխնախագահը: 1990 թվականին ընտրվել է Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: 1990 թվականի ընտրություններում Լատվիայի Ժողովրդական ճակատն ու նրա դաշնակիցները մեծամասնություն ստացան Գերագույն խորհրդում, ինչը հնարավորություն տվեց Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ մտցրել: 1990 թվականի մայիսի 4-ին նոր Գերագույն խորհուրդն ընդունեց «Լատվիական Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին հռչակագիրը»: Տարբեր ժամանակ եղել է Լատվիայի Սեյմի պատգամավոր, ֆինանսների և ներքին գործերի նախարար: 2007 թվականին կրկին գլխավորել է երկրի կառավարությունը: Սոցիալական ճգնաժամի արդյունքում 2009 թվականին հրաժարական է տվել:
– 80-ականների վերջին Դուք կանգնած էիք երկրին անկախության հասցրած Լատվիայի Ժողովրդական ճակատի (ԼԺՃ) ստեղծման ակունքներում: Ըստ որում՝ այդ ժամանակ Դուք ոչ պրոֆեսիոնալ քաղաքական գործիչ էիք, ոչ էլ տնտեսագետ: Ինչը՞ դարձավ ԼԺՃ-ի ստեղծման պատճառը: Չէ՞որ սկզբնական շրջանում Դուք ընդդիմանում էիք միայն Դաուգավպիլսի ՀԷԿ-ի կառուցմանը, որը վնասում էր բնությանը:
– Ես բոլոր դեպքերում մի քանի պատճառ կնշեի: Գորբաչովի կառավարմամբ հնարավոր դարձած «գլաստնոստը», համակարգի դեմոկրատացումը, ի սկզբանե այս ամենը կապված էր ոչ թե անկախության հետ, այլ՝ ավելի մեծ տնտեսական ու քաղաքական ինքնուրույնության հասնելու ու այդ գաղափարները հանրությանը հասցնելու ձգտման հետ: Մինչ այդ դա առհասարակ անհնար էր: Իհարկե, կային այլախոհներ, բայց Լատվիայում նրանք շատ չէին: Մեզ մոտ այն ժամանակ, ինչպես Ռուսաստանում, կար «Հելսինկի» խումբ: Եթե չլիներ գլաստնոստը, չէին լինի «Ռահվարիննեն» Էստոնիայում ու «Սայուդիսան» Լիտվայում:
Երկրորդ գործոնը եկել էր սերունդների միջով: Ի տարբերություն ԽՍՀՄ այլ հանրապետությունների, բալթյան երկրներն անկախ պետականության փորձ ունեին: Իհարկե, կային նաև այլ երկրներ, ինչպես Ուկրաինան 1918 թվականին, բայց անկախության մեր փորձն ավելի երկար էր տևել՝ մինչև 1940 թվականը: Եվ որ շատ կարևոր է՝ բալթյան հանրապետություններն արտերկրում շատ ակտիվ սփյուռք ունեին, լատվիական էմիգրացիան շատ կազմակերպված էր: Մենք այստեղ էինք պայքարում, նրանք այնտեղ: Լատվիայի համար կարևոր էր ամերիկյան սփյուռքը, Էստոնիայի համար՝ սկանդինավյան:
Ի վերջո, իրերի դրության վրա շատ մեծ ազդեցություն ունեցավ 1986 թվականին Չեռնոբիլի աղետը, քանի որ ցույց տվեց, որ խորհրդային համակարգն այլևս նախկինը չէ: Իհարկե, ես երբ աշխատում էի կոշտ մարմնի ֆիզիկայի ինստիտուտում, վերլուծում էի ԽՍՀՄ տնտեսությունը: Մեզ մոտ ժողտնտեսության սեմինար էին անցկացնում, որի ժամանակ մենք ֆունդամենտալ հետազոտություն էինք պատրաստում, դիտում էինք Լատվիական ԽՍՀ-ի ու ԽՍՀՄ-ի վիճակագրական ցուցանիշները: Եվ մենք հայտնաբերեցինք, որ 1974 թվականից սկսած խորհրդային տնտեսության պարամետրերը՝ շնչին ընկնող սպառման, քաղաքացիական արտադրանքի համախառն արդյունքի ծավալները, կտրուկ անկում են ապրում: Արդյունքում Լատվիայում ի սպառ վերացան սննդամթերքի հիմնական տեսակները, ինչը չէր եղել մինչ 1973 թվականը: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ երշիկ գնելու համար մենք այստեղից մեկնում էինք Լիտվա: Մեզ մոտ բոլոր խանութները կարծես վերացած լինեին: 22-րդ համագումարից հետո մեր ԿԿ առաջին քարտուղար Պելշեն մեկնեց Մոսկվա ու դարձավ Քաղբյուրոյի անդամ և դարձավ կուսակցական հսկիչ կոմիտեի նախագահ:
– Խանութներում ապրանքները դրանից հետո անհետացա՞ն:
– Դա պետք է ուսումնասիրել, ոչ ոք առայժմ դրանով չի զբաղվել: Բայց այստեղ պետք է հասկանալ, որ բալթյան բոլոր հանրապետություններն աշխատում էին որպես Մոսկվա ու Լենինգարդ առաքվող սննդամթերքի վերամշակման արտադրամասեր: Մինչև 1973 թվականը, հավանաբար, ինչ-որ չափով մնացորդը մնում էր այստեղ, բայց հետո ինչ-որ որոշում էր կայացվել և այստեղ ոչինչ չէր մնում: Ընդ որում, չգիտես ինչու՝ Լիտվայում այդպես չէր: Դա միշտ վերագրվում էր այն հանգամանքին, որ Լիտվայում առաջին քարտուղար էր (Անտանաս) Սնեչկուսը, սկ կոմկուսը միանգամայն այլ էր, ինչը համապատասխանում էր իրականությանը: Դրա համար էլ իրենց մոտ ճանապարհներն ավելի լավն էին, վերաբերմունքն ավելի լավն էր:
– Ի՞նչ է նշանակում «այլ կոմկուս»:
– Բանն այն է, որ այնտեղ գենեզիսն այլ էր: Այնտեղ կոմունիստները՝ սկսած Սնեչկուսից և վերջացրած Բրազաուսկասով, ով Գորբաչովի ժամանակ վերջին քարտուղարն էր ու դարձավ նախագահ, Մոսկվային, կենտրոնից շատ քիչ կախում ունեին: Լիտվայի կոմկուսում ֆունդամենտալիսներն ավելի քիչ ազդեցություն ունեին, քան Լատվիայում: Այդպես էր պատմականորեն, և դա մեծ ազդեցություն ուներ: Պատերազմի արդյունքում, երբ 200 հազարը զոհվեցին, իսկ 200 հազարն էլ արտագաղթեց, մենք՝ լատիշներս ազգաբնակչության մեծ կորուստ ունեցան ու դարձանք փոքրամասնություն: Փոխարենը մեզ մոտ աշխատելու եկան տարբեր անկյուներից՝ Ռուսաստանից, լեհական մարզերից, այլ հանրապետություններից: Դրան գումարած նաև խորհրդային բանակը, մոտ 250 հազար մարդ, քանի որ մենք ԽՍՀՄ Մերձբալթյան ռազմական օկրուգի կենտրոնն էինք, այստեղ էր շտաբը: Արդյունքում՝ ռուսները, ռուսախոսներն ավելի շատ էին, քան լատիշները, ինչը ազդեցություն ունեցավ բնակչության ռուսացման, դրան համապատասխան՝ նաև լեզվական քաղաքականության վրա: Մինչ օրս էլ Ռիգայում ռուսներն ավելի շատ են, քան լատիշները:
– Այսինքն՝ Ռիգան ռուսական քաղա՞ք է:
– Չէ, չի կարելի այդպես ասել:
– Ռուսախո՞ս:
– Մոտ 60 տոկոսը ռուսները են, 40 տոկոսը՝ լատիշներ: Ընդհանուր առմամբ Լատվիայում ռուսներն, իհարկե, փոքրամասնություն են՝ մոտ 30, նույնիսկ 29 տոկոս: Բայց խնդիրն այն է, որ մենք ցանկանում էինք զարգացնել մեր լեզուն: Նույնին ձգտում էին նաև էստոնացիներն ու լիտվացիները:
– Եվ դա այն դեպքում, որ Լատվիան ու Բալթիկան համարվում էին խորհրդային վարչակարգի ցուցանակը:
– Այստեղ մի շատ կարևոր բան պետք է հասկանալ. Լատվիան ավելի շատ էր ինկորպորացված ԽՍՀՄ տնտեսության մեջ, քան Էստոնիան ու Լիտվան: Չափազանց շատ: Ուստի, երբ մենք դուրս եկանք Միությունից, շնչի հաշվով համախառն արդյունքի 45 տոկոսը կորցրեցինք: Էստոնացիները կորցրեցին 25 տոկոսն ու 1997-ին վերականգնվեցին, իսկ մենք վերականգնվեցինք 2001-ին: Ըստ որում՝ մենք հետագայում բախվեցինք 1995 թվականի բանկային ճգնաժամին, որը մեզ բավականին հետ շպրտեց: Այսինքն՝ խորհրդային տնտեսության մեջ մեր ինտեգրվածությունը բավականին լուրջ էր: Էստոնիայի ու Լիտվայի հետ համեմատած շատ մեծ էր միութենական ենթակայության ձեռնարկությունների քանակը: Մեր մոտ էին տնտեսության ֆլագմանները՝ սկսած միկրոավտոբուսների «ՌԱՖ» գործարանից, մինչև էլեկտրոնիկան, ռադիոտեխնիկան, «Կոմուտատորը», որն աշխատում էր ռազմական արդյունաբերության համար: 1912 թվականին աշխատողների քանակով Ռիգան ցարական Ռուսաստանի երրորդ քաղաքն էր:
– Այսինքն՝ պրոլետարական կենտրոնը:
– Այո, որովհետև մեզ մոտ ճորտատիրությունը ֆորմալ առումով ավելի շուտ էր վերացվել, քան Ռուսաստանում: Կուրլյանդիայում՝ 1817 թվականին, Լիֆլյանդիայում՝ 1819 թվականին, այսինքն՝ մոտ 40 տարի շուտ: Լատվիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունն ավելի մեծ էր, քան ռուսականը: Այնտեղից են սերել բոլշևիկյան քաղբյուրոյի անդամներն ու դրանով էր պայմանավորված խորհրդային իշխանության առաջին կառույցներում լատիշների մեծ քանակը:
– Նաև լատիշ հրձիգներն ու ՎՉԿ-ն (ВЧК – Ժամանակավոր արտակարգ կոմիտե – Profil.am):
– Այո, այո: Այնտեղից են սերում: Բայց դա ամենը չէ: Մինչպատերազմական ցարական Ռուսաստանի լավագույն տարում՝ 1912 թվականին, Ռիգայի մերձակայքում կառուցվեցին Եվրոպայի վեց ամենախոշոր տարբեր ուղղվածության գործարանները, այդ թվում՝ վագոնաշինության, ռեզինի արտադրության, շինանյութերի: Իրենց չափերով դրանք ավելի մեծ էին, քան Եվրոպայի ցանկացած գործարան, պատկերացնո՞ւմ եք: Իհարկե, 1914-ին ամեն ինչ փոխվեց: Սկսվեց պատերազմը, ու եղավ էվակուացիայի մասին ցարական հրամանագիրը: Ինժեներները մեկնեցին, ովքեր հիմնականում տեղացի չէին, ռուսներ էին ու գերմանացիներ: Եվ երբ ստեղծվեց Լատվիական առաջին հանրապետությունը, թեև այն երկար չգոյատևեց, ընդամենը 22 տարի, բայց 1938 թվականին՝ Ուլմանիսի կառավարության լավագույն տարին, արդյունաբերության ոլորտում եղածը 1912 թվականի ունեցածի 12 տոկոսն էր: Ընդամենը 12 տոկոս: Հիտլերի հետ պատերազմի ժամանակ Ռիգան չէր ավերվել, ի տարբերություն, օրինակ, Տալինի: Ենթակառուցվածքները պահպանվել էին: Կիևն ավերվել էր, Մոսկվան, Լենինգրադը, Մինսկը: Եվ երբ Գերմանիայից ռեպարացիաների ձևով սարքավորումներ էին բերում, պարզվեց՝ Ռիգայում դրանց համար տեղ կա: Բայց բնակչություն չկար: Ու սկսեցին բերել Միության տարբեր անկյուններից:
Հետևաբար, երբ մենք դուրս եկանք Միությունից, մենք համախառն արդյունքից ավելի կորցրեցինք, քան էստոնացիներն ու լիտվացիները: Լատվիական ԽՍՀ տնտեսությունը, ի տարբերություն խորհրդային շրջանի էստոնական ու լիտվական տնտեսությունների, արտադրանքի հավաքման կամ մշակման տեխնոլոգիական շղթայի վերջում էր: Եվ երբ փլուզվեց Միությունը, կոոպերացիոն կապերը վերացան, և Խորհրդային Լատվիայի տնտեսությունը մի վայրկյանում վերացավ: Ուստիև դիմակայությունն էլ Լատվիայում ավելի սուր էր, քան Էստոնիայում ու Լիտվայում, ինչի պատճառով կոմկուսը պառակտվեց: Մի պահ մեզ մոտ նույնիսկ երկիշխանություն էր:
– 1990 թվականի՞ն:
– Մինչև ԳԿՉՊ-ի պուտչի ավարտը: Իսկ եթե ավելի ճիշտ՝ մինչև խորհդրային զորքերը Լատվիայից հանելը, 1994 թվականին այն այլևս չկար:
– Ի տարբերություն Լատվիայի ժողովրդական ճակատի, Էստոնիայում ու Լիտվայում Միությունից անջատվելու հարց ավելի սուր ու հետևողական էր դրվում:
– Այդուհանդերձ մենք շատ սերտ համագործակցում էինք: Օրինակ՝ Բալթյան ուղին՝ մի քանի հարյուր հազար մարդկանց կազմած միասնական շղթան բոլոր երեք երկրներում: Էստոնացիների բնավորությունն ուրիշ է, նրանք լատիշների նման ուրիշին չեն ապավինում: Նրանք ավելի սոցիալ-դեմոկրատ են, բայց այլոց նկատմամբ պահանջկոտ են, հատկապես կառավարության նկատմամբ, շատ խիստ պահանջկոտ են: Էստոնացիները շատ բան են վերցնում իրենց վրա: Եվ անում են: Երբ նրանք որոշում են կայացնում, դա վերջնական է: Իսկ մենք շատ քննարկում ենք, տանջվում: Դրա համար էլ նրանց մոտ բարեփոխումները շատ արագ անցան:
– Սոցիալական հոգեբանության այդ տարբերությունը նման ազդեցություն ունե՞ր:
– Ոչ, մենք պարզապես դանդաղ ենք: Դուք պետք է հասկանաք մեր վիճակը: Ենթադրենք, օրինակ Լիտվայում նրանք կարող էին քաղաքացիություն տալ միանգամից բոլորին, որովհետև վիճակն իրենց մոտ այլ է:
– Ազգային միատարր կազմը՞:
– Այո, մենք ու էստոնացիները դա անել չէինք կարող:
– Գորբաչովի միութենական պայմանագրի վերաբերյալ Լատվիայի ժողովրդական ճակատի վերաբերմո՞ւնքն էլ ավելի լոյալ էր, քան Էստոնիայում ու Լիտվայում:
– Այո, սկզբում Ժողովրդական ճակատի ծրագրում այդպես էլ գրված էր. միութենական պայմանագիր՝ տնտեսական ու քաղաքական: Հետո կոնֆեդերացիան էր: Եվ միայն 1989 թվականի մայիսի 31-ին մենք երկուսս՝ Յուրիս Ռոզենվալդսը, այն ժամանակ քաղաքական կոմիտեի նախագահը, և ես՝ նրա տեղեկալը, ուղերձ հղեցինք Ժողովրդական ճակատի խմբերին. մենք անցնում ենք նոր փուլ՝ Լատվիայի բացարձակ անկախության քննարկմանը:
– Ինչը՞ դարձավ վճռական, որ սկսեցիք շարժվել այդ ուղղությամբ:
– Դե կուտակվում էր. սկզբում ինքնիշխանությունն էր, հետո եկանք անկախության գաղափարին: Իսկ ամեն ինչ սկսվեց էկոլոգիական պահանջներից: Օրինակ, Ժողովրդական ճակատի մեջ մտնող կազմակերպություններից մեկը դեմ էր հանդես գալիս Ռիգայում մետրոպոլիտենի կառուցմանը: Ով գիտեր՝ ինչ կլիներ այդ մետրոյի հետ: Բայց 1980-ականների վերջի Խորհրդային Միությունում՝ տնտեսական, ֆինանսական, գնաճի և այլնի պարագայում, ամենասարսափելին կլիներ փորելն ու ոչինչ չսարքելը: Եվս մի պահ. Հին Ռիգան իսկապես շատ հին քաղաք է, այն հենված է փայտե հենասյուների վրա, ջուրը շատ մոտ է: Սկսեք փորել, այդ բոլոր տները կսկսեն քանդվել: Ի վերջո, մեզ մոտ խցանումներ չկան, Լատվիայում 2000 թվականից սկսած բնակչության 23 տոկոսը հեռացել է:
– Զարմանալի չէ, որ Լատվիայում Ժողովրդական ճակատը իր շարքերում միավորել էր հիմնականում լատիշներին…
– Ռուսներ նույնպես կային, ու մենք ցանկանում էինք շատացնել ռուսների քանակը: Բայց խնդիրն այն է, որ շատ արագ կազմակերպվեց հակակշիռ շարժում՝ Ինտերֆրոնտը: Դա հասկանալի էր: Չէ՞որ Խորհրդային Միությունը կար, և ռուսները, հատկապես նրանք, ովքեր եկել էին այստեղ աշխատելու, համարում էին, որ այստեղ միշտ Խորհրդային Միություն է լինելու: Ուստի Ինտերֆրոնտը նրանց միանգամից ներգրավեց, իսկ մեզ չհաջողվեց մեծ քանակությամբ ռուսներ ներգրավել: Ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք ցանկանում էին անդամակցել կոմկուսին կամ ցանկանում էին պահպանել ֆիքսված գները, այլ որովհետև նրանք իրենց կյանքն ի սկզբանե պատկերացնում էին միայն ԽՍՀՄ-ում: Իսկ երբ նրանք հասկացան, որ մենք դուրս ենք գալիս, լարվածություն ի հայտ եկավ:
– Լատիշների ու ռուսների միջև ի հայտ եկած խնդիրներն իսկապե՞ս դրամատիկ էին: Դուք ընկերներ կորցրեցի՞ք, հարաբերություններ փչացա՞ն, ընտանիքներ քանդվեցի՞ն:
– Չեմ կարծում, որ կենցաղի մակարդակում հասել ենք այդտեղ: Ոչ: Այդ դեպքում կդառնային Մոլդովա կամ Միջին Ասիա, որտեղից բոլոր ռուսները ստիպված էին հեռանալ: Մենք ամեն ինչ արեցինք, որ դա տեղի չունենա: Դա ողջ հանրության ձեռքբերումն է՝ և ռուսների, և լատիշների, և բոլոր նրանց, ովքեր ապրում էին այստեղ: Ու դա ցույց է տալիս, որ հասարակության զարգացման մակարդակն այլ է, այն աստիճանաբար աճում է: Չնայած որ ես կարող եմ այլ կերպ մտածել, քան դուք, մենք բոլոր դեպքերում գտնում ենք ռացիոնալ լուծումներ համատեղ ապրելու ու համատեղ աշխատելու համար: Այստեղ մի բան է փրկում՝ իր գործունեության բոլոր ձևերում մարդու հանդեպ լիբերալ մոտեցումը: Ոչ քաղաքացիների հետ կապված քաղաքական խնդրին դեռ կանդրադառնամ: Բայց ենթադրենք արտահայտվելու ազատությունը՝ ինչ ուզում եք, ասեք, ոչ մի գրաքննություն չկա: Դուք կարող եք խոսել, գրել, լսել, ինչ ուզում եք: Սա առաջինը, որ շատ մեծ արժեք ունի:
Երկրորդը՝ տնտեսական գործունեության լիբերալությունը. եթե դուք սկսում եք բիզնես, ձեզ ոչ ոք ռեկետի չի ենթարկում, չկա վարչական ռեկետ, ոչ մի տեսակ:
Եվ երրորդն ի հայտ եկավ Եվրոպական Միություն մտնելուց հետո՝ մարդկանց մոտ հայտնվեց այլ՝ 500 միլիոնանոց զգացում: Եվ էական չէ, դուք Լատվիայի քաղաքացի եք, թե ոչ քաղաքացի, տեղաշարժվելու, աշխատանք փնտրելու ձեր հնարավորությունները 2007 թվականից ի վեր նույնն են, չեն տարբերվում:
– Ուզում եք ասել, որ Լատվիայում ոչ քաղաքացիների վիճակն այսօր չունի՞ այն սրությունը:
– Այժմ Լատվիայի քաղաքացիություն կարելի է ստանալ նատուրալիզացվելով: Այսինքն՝ եթե դուք այստեղ դպրոց եք ավարտել, կապ չունի՝ ռուսական, թե լատիշական, ոչ մի քննության կարիք չկա: Ավելի մեծ սերնդի համար կա քննություն: Բայց այն ևս մինիմալի է հասցված, մեզանում աստիճանաբար նատուրալիզացում է ընթանում:
– Ամեն դեպքում բավականին մեծ թվով մարդիկ մնում են ոչ քաղաքացիներ:
– Երբ 2004 թվականին մտանք Եվրամիություն, նատուրալիզացումը շատ կարևորվեց, քանի որ այդ ժամանակ Եվրամիության քաղաքացիներն ավելի շատ իրավունքներ ունեին, քան ոչ քաղաքացիները՝ տեղաշարժվելու, սովորելու, աշխատելու հարցերում: 2007 թվականին դրանք հավասարվեցին: Ըստ որում՝ եթե դու քաղաքացի ես ու մեկնում ես Եվրոպայի արևելք՝ Ռուսաստան, մուտքի արտոնագրի կարիք ունես: Այնպես որ՝ եթե տնտեսման տեսանկյունից հարցին նայենք, նատուրալիզացվելու համար մոտիվացիան ցածր է, քանի որ եթե դու ոչ քաղաքացի ես, ապա հանգիստ կարող ես առանց մուտքի արտոնագրի շրջագայել թե դեպի արևմուտք, թե դեպի արևելք, իսկ եթե քաղաքացի ես, ապա Ռուսաստան ու Ուկրաինա գնալը, որտեղ քո ընկերներն ու բարեկամներն են, խնդիր է: Արդյունքում նատուրալիզացումն էականորեն դանդաղեց՝ տարեկան 20 հազարից հասնելով 1 հազարի:
– Վերադառնանք շրջադարձային 1990-1991 թվականներին, ինչպե՞ս էին դասավորվում Ձեր հարաբերությունները Մոսկվայի հետ, Գորբաչովի, միութենական կենտրոնի, Ելցինի հետ:
– Ինձ որպես խորհրդարանական մեծամասնություն Ժողովրդական ճակատի ներկայացուցիչ 1990 թվականին ընտրեցին Նախարարների խորհրդի նախագահ: Վիճակը շատ ծանր էր: Նախորդ կառավարությունն ամբողջությամբ կազմված էր կոմունիստներից:
– Այլ կերպ ասած՝ իշխանական ուղղահայցը բացառապես համապատասխանեցված էր ԽՍՀՄ սահմանադրության 6-րդ հոդվածին:
– Միանշանակ: Ես պետք է ծրագիր պատրաստեի, թե առհասարակ ինչ ենք ցանկանում անել: Ու ոչ ոք ինձ համար նյութեր չէր պատրաստում: Իհարկե, մենք ունեինք Ժողովրդական ճակատի ծրագիրը՝ իր տնտեսական բաղադրիչով՝ սեփականաշնորհում, պետական տնտեսվարությունից հրաժարում: Փաստացի, վարչա-հրամայականից շուկայական տնտեսության անցնելու դրույթն՝ իր տարբեր ասպեկտներով, մեկ նախադասությամբ գրած ունեինք և մենք, և էստոնացիները, և լիտվացիները: Ինչպե՞ս անել դա՝ հարց էր: Ինչն այն ժամանակ օգնե՞ց մեզ, որի կարիքն այսօր էլ Ռուսաստանն ունի: Մենք կարողացանք հողի սեփականաշնորհման հարցը լուծել՝ այն հետ վերադարձնելով նրանց, ումից բոլշևիկները խլել էին: Այսինքն՝ մենք վերականգնեցինք սեփականության իրավունքը:
– Ու միանգամից հսկայական աջակցություն ստացաք թե երկրի ներսում, թե սփյուռքից:
– Այո, մոտ 600 հազար սեփականատերեր միանգամից հող ստացան: Մի բան, որ դուք Ռուսաստանում չեք կարողանում անել, վերջին սեփականատերերին եվրացրել եք 1920-ականներին: Մեզ մոտ էլ հեշտ չէր: Բայց բարոյական առումով սեփականության վերականգնումը շատ կարևոր քայլ էր, իսկ իրավաբանական առումով՝ էլ ավելի կարևոր: Դա ավելի հիմնավոր էր, քան վաճառելը, քանի որ ձեռք էր բերելու նա, ով ավելի շատ փող ուներ: Իմ առաջին ելույթը ծրագրային էր: Գլխավոր թեզը ֆինլանդիզացումն էր: Այսինքն՝ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները փորձում ենք պահել այնպիսի մակարդակում, ինչպես Ֆինլանդիան էր անում. տնտեսական ու քաղաքական հարաբերությունների նման մոդել կար:
– Բայց դա ընդամենը հայտարարություն էր: Հենց դուք ասացիք, որ լատվիական տնտեսությունն անխզելիորեն կապված էր համամիութենականի հետ:
– Այո, մենք հռչակագիր ընդունեցինք: Այնտեղ անկախության մասին միանգամից չէր նշվում, ընդամենն խոսվում էր անցումային գործընթացի մասին, որն ավարտվեց պուտչից հետո: Դա 1990-ի մայիսն էր: Իսկ լիարժեք անկախությունը 1991 թվականի օգոստոսի վերջին էր: Այսինքն՝ մեկ տարուց ավել մենք գոյատևում էինք, հարմարվում էինք, պետք է բարեփոխումներ անեինք: Կարելի էր որքան ուզեք բղավել՝ «մենք անկախ ենք»: Իսկ իրականում դուրս ես գալիս փողոց, ու ոչ մի բան անկախ չէ: Բոլոր ձեռնարկությունները միութենական են, փողը տպվում է Մոսկվայում: Ու ի՞նչ արեցի ես: Ես խնդրեցի մեր «Ադաժի» կոլտնտեսության նախագահ Ալբերտ Կաուլսի օգնությունը: Նա շատ հայտնի մարդ է, այն ժամանակ Գորբաչովի խորհրդականն էր ու պատգամավոր: Իսկ 1990 թվականի հունիսին ԽՄԿԿ համագումար էր:
– Այն վերջին՝ 28-րդ համագումարը:
– Այո: Ես եկա համագումարին, իհարկե՝ ոչ պաշտոնապես, քանի որ երբեք կուսակցական չեմ եղել: բայց Ալբերտ Կաուլսը խոստացավ, որ հանդիպում կկազմակերպի Նիկոլայ Իվանովիչ Ռիժկովի հետ: Ես գալիս եմ համագումարների պալատ, այնտեղ ամեն ինչ եռում է, իսկ մենք՝ Կաուլսի հետ հանդիպում ենք վարչապետ Ռիժկովին: Դե սկզբունքորեն պետք էր ծանոթանալ ու ասել, թե ինչ ենք պատարստվում անել… Ռիժկովն, անշուշտ, մինչև վերջ չէր պատկերացնում, թե մենք ինչպես ենք Միությունից միանգամից դուրս գալու: Ես էլ, անշուշտ, չպատմեցի, որովհետև ես ինքս էլ չէի պատկերացնում՝ ինչպես անել դա: Այսինքն՝ հանդիպումը ծանոթություն էր նոր հանգամանքներին, ինչ-որ ռացիոնալ հատիկ գտնելու փորձ էր, որպեսզի ռուս-լատվիական տնտեսական հարաբերությունները չկորցնեինք, ամե ինչ միանգամից չփլուզվեր: Այն ժամանակ Միությունում իրավիճակը խիստ ծանր էր: Հիշում եմ, թե ինչպես էր ակադեմիկոս Աբալկինը քննադատում (Գրիգորի) Յավլինսկու 500-օրյա ծրագիրը: Յավլինսկին իր «500 օրով» ելույթ ունեցավ խորհրդարանում, իսկ (Լեոնիդ) Աբալկինը հարցրեց. «Շատ լավ է, իսկ ինչպե՞ս գոյատևենք 1991 թվականին»: Ռիժկովն այդպես էլ ասաց. «մեզ կքշեն այստեղից, քանի որ հյուսիսում ուտելու բան չկա»: Ասում է՝ այնտեղ մի բազուկն արժե 3-5 ռուբլի: Միանգամից ոտքի ելան Ռուսաստանի հարավցիները. «Մենք հսկայական քանակի բանջարեղեն ունենք, ինչպե՞ս ուղարկենք: Օդանավերո՞վ»: Հասկանալի էր, որ երկրում ամեն ինչ գլխիվայր շուռ է եկել… Եվ բնական է, որ Ռիժկովը հույս ուներ մեզ հետ լեզու գտնել, չէ՞որ նախկինում նա գործ էր ունեցել միայն հանրապետությունների ԿԿ առաջին քարտուղարների հետ, իսկ հիմա հայտնվել են մարդիկ, ովքեր լրիվ այլ կերպ են մտածում:
– Մոսկվայի հետ Ձեր հարաբերություններն ավելի լոյալ էին, քան Լիտվայի դեպքում:
– Այո, չէ՞որ մենք, ի տարբերություն նրանց, Միությունից դուրս գալուն ընթանում էինք աստիճանաբար, թեև հասկանալի էր, որ ի վերջո դուրս ենք գալու: Բայց դա չէինք հռչակում: Հիշում եմ՝ ինչպես միասին հանդիպեցինք Մոկսվայում (Իսլամ) Քարիմովի, (Նուրսուլթան) Նազարբաևի, ուկրաինայի վարչապետի հետ, ու քննարկում ունեցանք: Իրավիճակը հետևյալն էր. Միության փլուզման պատճառներից մեկն այն էր, որ Ռուսաստանի Դաշնությունը սկսեց Միության հանդեպ գործել որպես ինքնուրույն սուբյեկտ: Ու պարզ դարձավ, որ ամեն ինչ փուլ է գալու: Ենթադրենք հացահատիկի մթերման գները (այն ժամանակ կառավարությունն էր հացահատիկը գնում, մի բան, որ այսօր ոչ մի տեղ չկա) Ռուսաստանի Դաշնությունում 2.5 անգամ ավելի բարձր էին, քան միութենական գներն էին: Ու սկսվեց գզվռտոց. Ելցինը Գորբաչովի հետ, (Ռուսլան) Խասբուլատովը Ռիժկովի հետ: Ես բազմաթիվ միջոցառումների եմ մասնակցել, որտեղ հստակ երևում էր, որ սարսափելի պայքար է ընթանում: Հիշում եմ՝ ինչպես էր Նազարբաևը կատեգորիկ դեմ խոսում սննդամթերքի գնումներն ազատականացնելու դեմ. 100 տոկոսանոց պետգնում, ոչ մի ազատ վաճառք: Ասում եմ՝ «Լսեք, գուցե այլ կե՞րպ: Պետք է ինչ-որ ստիմուլ տանք, թեկուզ 20 տոկոսը բաց թողնենք ազատ վաճառք, 80 տոկոսը գնենք»: Ոչ: Այդ ժամանակ ես տեսա, որ Ռիժկովն հասկացել է, որ ես սկսել եմ առավել ռացիոնալ մտածել:
– Իսկ Գորբաչովի հետ ընդհանուր լեզու գտե՞լ էիք:
– Ես խնդիր ունեի ներքին գործերի նախարարի հետ: Այն ժամանակ եթե Միությունը հավանություն տար, կարելի էր նշանակել սեփական ՆԳՆ: Ընտրություններից հետո, որ Ժողովրդական ճակատը հաղթեց, մայիսի 4-ին ընդունեցինք հռչակագիրը, իսկ մայիսի 6-ին որպես վարչապետ սկսեցի առաջադրել իմ նախարարներին: Յուրաքանչյուրի համար պետք էր առանձին քվեարկել: Երկու ժամ հարցեր էին տալիս: Ինտերֆրոնտն ասաց, որ չպետք է փոխենք նախարարին, չսատարեց իմ թեկնածուին: Նախարար (Բրունո) Շտեյնբրիկն ինքը հրաժարվեց դուրս գալ, նա նախկինում ՊԱԿ-ում էլ էր աշխատել, ուժեղ անձնավորություն էր. «Ես կվերահսկեմ իրավիճակը, միլիցիան իմ տակ է, ինձ քիչ է հետաքրքրում ձեր ստեղծած կառավարությունը»: Ես անձամբ եմ գնում նրա աշխատասենյակ, նստած է զենքով, ինքնաձիգով. «Ոչինչ չգիտեմ, հեռացեք»:
– Հենց այդպե՞ս:
– Միանգամայն լուրջ: Ի վերջո ես մեկնեցի Մոսկվա: Սկզբից խոսեցի (Վադիմ) Բակատինի հետ, նա այն ժամանակ գլխավորում էր ՆԳՆ-ն ու դեմ չէր, բայց որոշողն ինքը չէր: Հետո խոսեցի Լուկյանովի հետ: Նա ասաց. «Մենք գիտենք ձեր ազգայնականներին: Կյանքում երբեք թույլ չենք տա»: Այդ ժամանակ ես դիմեցի Գորբաչովին՝ ուղիղ հենց համագումարում: Այնտեղ նա հնարավորություն չուներ երկար խոսելու: Չգիտեմ՝ ինչպես արձագանքեց, բայց իմ նախարարը երկու շաբաթ մնաց Մոսկվայում, ու մենք գալով համաձայնության, վերադարձանք Ռիգա: Միայն այդ ժամանակ Շտեյնբրիկը հեռացավ: Դա շատ էական պահ էր, առաջիկայում 1991-ի հունվարյան բարիակդներն էին, իսկ հետո՝ ԳԿՉՊ-ն:
– Իսկ Գորբաչովի հետ այլ հանդիպումներ եղե՞լ են:
– Մոսկվայում խորհրդարանում բավականին հաճախ ենք հանդիպել: Բայց ունեցել ենք մի անձնական հանդիպում, և Անատոլի Գորբունովն էլ (Լատվիական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահը – Profil.am) երրորդն էր: 1991-ի հունվարի 12-ին էր: Լիտվայում խորհրդարանը շրջափակված էր: Սկսվեցին առաջին բախումները: Մենք մտանք Գորբաչովի մոտ, ու ասում եմ. «Միխայիլ Սերգեևիչ, գիտեք, Դուք արյունահեղություն չպետք է թույլ տաք»: Նա խոստացավ, որ ամեն ինչ հսկողության տակ է, որ հարձակում չի լինի, ոչ մի նման բան: Ես եկա տուն ու միանգամից գնացի Գերագույն խորհրդի նախագահություն: Այնտեղ էին նախագահության ու կառավարության անդամները: Ու մենք պատմում ենք, որ մի քանի ժամ առաջ Մոսկվայում էինք, խոսել ենք Գորբաչովի հետ, անհանգստանալու կարիք չկա: Իսկ գիշերը 3-ի հարձակում է տեղի ունենում (այդ օրը խորհրդային զորքերն անհաջող հարձակում են գործում Վիլնյուսի հեռուստաաշտարակի վրա, ինչի արդյունքում 14 մարդ է զոհվում – Profil.am):
– Այլևս նրա հետ երբեք չե՞ք հանդիպել:
– Մեկ անգամ էլ հանդիպել ենք ԳԿՉՊ-ից առաջ: Նա պատմում էր, որ ուսումանսիրել է ճգնաժամից դուրս գալու Ռուզվելտի ծրագիրը ու ինքն էլ նման ծրագիր ունի՝ հանրության հետ նոր դաշինքը, միասին պետք է փորձենք Միությունում դա իրականացնել:
– Միութենական նոր պայմանագրի հայեցակա՞րգն էր:
– Այո: Ես նրան ասացի, որ չի ստացվի, մեր գենեզիսն ԱՄՆ-ից տարբերվում է: Մարդիկ տարբեր պատճառներով ԱՄՆ են եկել տարբեր երկրներից: Նրանց մոտ ազատությունը հիմնական սկզբունքն է, իսկ մենք սկսում ենք, ինչպես ասում էին՝ ցարական ժողովուրդների բանտից: Միանգամայն այլ վերաբերմունք ամենատարբեր երևույթների՝ մասնավոր սեփականությանը, ժողովրդավարությանը: Ու այսօր՝ 26 տարի անց, պարզվում է, որ ես ճիշտ էի: Այսօր էլ տարբեր է: Համեմատեք նախկին խորհրդային հանրապետությունները՝ նրանց հիմնարար տնտեսական ու քաղաքական սկզբունքները, վերաբերմունքը ժողովրդավարությանը, ամեն ինչ բացարձակապես տարբեր է:
– Այսօր էլ տակավին անհասկանալի է՝ ինչպե՞ս կարող էին Էստոնիան ու Թուրքմենստանը լինել մի երկրում:
– Կարող էին, բայց բնականաբար՝ ստիպողաբար… Ես Գորբաչովին ասացի, որ իր ծրագիրը չեմ պաշտպանում, չենք կարող համակարգված գործել: Կարծում եմ՝ նա մինչև վերջ չհասկացավ ինձ, նա մտածում էր՝ ես ներկայացնում եմ ինչ-ինչ…
– Արմատականների՞:
– Ոչ, նա հասկանում էր, որ ես արմատական չեմ, ամեն դեպքում՝ գիտությունների դոկտոր եմ ու անիմաստ բաներ չեմ խոսում: Ես պարզապես բացատրում էի, որ մենք տարբեր պատմություններ ունենք, մինչև վերջերս Լատվիան անկախ էր, և մենք վերականգնում ենք այն: Մյուս հանրապետությունները երբեք անկախ չեն եղել, ու Աստված գիտեր, թե Ստալինն ինչպես էր այդ սահմաններն անցկացրել: Իմիջիայլոց այնտեղ մինչ օրս էլ դա խնդիր է:
– Եվ այսպես, Լատվիան 1991-ի պուտչից հետո անկախացավ, դրանից հետո ևս երկու տարի Դուք վարչապետ էիք:
– Այո, մինչև 1993-ի օգոստոսը: Այդ ժամանակ լուրջ խնդիրներ ծագեցին: Պետք էր գներն ազատականացնել, այլապես դեֆիցիտից չէինք խուսափի: Չէ՞ որ մեզ մոտ միայն կտրոններ էին… Դատարկ խանութներ: Գների ազատականացումը պետք էր, որպեսզի խանութներում ապրանք հայտնվի: Միաժամանակ նաև փոխհատուցում: Ոչ թե ինդեքսավորում, ինչպես Ռուսաստանում, քանի որ դա վտանգավոր է բյուջեի համար, գնաճ է առաջացնում, այլ չունևորներին ու թոշակառուներին տրամադրվող լրավճարներ: Մենք հացի գինը բարձրացրեցինք 15 անգամ՝ 22 կոպեկից դարձնելով 3-4 ռուբլի:
– Ինչո՞ւ հենց 15 անգամ:
– Չէինք կարող հստակ հաշվել: Բարձրացրեցինք ու տեսանք, որ արդեն հաց կա: Եվ եթե արդեն կա, կարող եք գինը տատանել ցանկացած ուղղությամբ: Եթե հենց սկզբից սկսեք անսահման փոխել, ինչպես Գայդարն արեց, կլինի լուրջ շոկ: Հիշում եմ՝ ինչպես մի անգամ, կարծեմ 1991-ի աշնանը, Գայդարի ու Բուրբուլիսի ներկայությամբ Ելցինին պատմում էի, թե ինչպես մենք ազատականացրեցինք գները՝ Ռուսաստանից էլ ավելի շուտ: Ես ասացի, որ առհասարակ շատ վտանգավոր է, երբ գները բաց ես թողում ու սպասում ես, թե ինչպես առաջարկն ու պահանջարկը կհավասարակշռվեն, հատկապես առաջնային սպառման ապրանքների դեպքում: Ի՞նչն է այստեղ վտանգավորը: Ժամանակը: Եթե փոխհատուցման մեխանիզմներ չստեղծեք, սովահարների ապստամբություն կսկսվի: Ես մաթեմատիկորեն հաշվում էի, որ պետք է երկաստիճան իրականացնենք՝ գները բարձրացնում ենք, բայց՝ ֆիքսված: Եվ եթե տեսնում ենք, որ ֆիքսված գնի դեպքում ապրանքը հայտնվում է խպանութում, ուրեմն կարելի է ազատականացնել: Պրոֆեսիոնալ տնտեսագետների համար, ինչպիսիք էին Գայդարը կամ Լիտվայի վարչապետ Կազիմիր Պրունսկենեն, դա սիրողականություն էր: Բայց պատմությունը վկայում է, որ ես չէի սխալվել:
– ԱՄՀ-ից խորհրդականներն օգնե՞լ էին:
– Դա ես եմ մտածել, ոչ ոք չի հուշել: Այդ խորհրդատուներն այն ժամանակ մեզ առհասարակ օգտակար չէին, ոչ Արժութային հիմնադրամից, ոչ Համաշխարհային բանկից: Ի՞նչ կարող էին նրանք ասել: Նրանք նման փորձ երբեք չէին ունեցել՝ ինչպես սոցիալիզմից անցնել կապիտալիզմի: Զրոյական փորձ: Մի խոսքով՝ առաջին փուլը շատ ցավալի էր: միանգամից սկսվեցին հանրահավաքներ, Ինտերֆրոնտը 20 հազար մարդ հավաքեց, պահանջում էին կառավարության հրաժարականը: Դուրս եկա նրանց մոտ. «Թույլ տվեք բացատրեմ»: Ի պատասխան բղավում են, մեգաֆոնը չեն տալիս ինձ: Ասում եմ՝ «դե եթե ցանկանաք լսել ինձ, համեցեք ինձ մոտ»: Պատվիրակություն եկավ՝ տնտեսությունից ոչ մի բառ, միայն սպառնալիքներ. «մենք ձեզ ուժով կհեռացնենք, բանակի միջոցով»: Միաժամանակ մենք փորձում էինք պահպանել կապերը նախկին միութենական հանրապետությունների մատակարարների հետ:
– Ինչպե՞ս էիք անում դա:
– Բարտերային պայմանագրեր: Բայց դրանք կարճ ժամանակ էին աշխատում: Որովհետև Տյումենը պատրաստ չէր մեզ նավթ մատակարարել՝ Լենինգրադին սնունդ մատակարարելու դիմաց: Վերջ: Ամեն ինչ այդպես էլ ավարտվեց: Թեև Անատոլի Սոբչակի հետ պայմանավորվեցինք, խոսում էինք Մոսկվայի հետ, քաղաքապետ Գավրիլ պոպովի հետ անձամբ եմ պայմանագիր կնքել: Բայց շուկայական տնտեսության պայմաններում դա իսկապես երկար աշխատել չի կարող: Գները բարձրացնելուց հետո մենք անցանք ամենաշոկային փուլը՝ էներգետիկ հարվածը: Սակագները 200 անգամ բարձրացան: Մենք սեփական գազ չունենք, դրա համար էլ տարբեր մեխանիզմներ կիրառեցինք: Նախ՝ մեծ վարկ վերցրեցինք Համաշխարհային բանկից, որպեսզի վճարենք «Գազպրոմին», ու աստիճանաբար հետ փակեցինք: Երկրորդը՝ մտածեցինք փոխհատուցման տարբեր եղանակներ, օրինակ, թոշակառուներին 20 քմ ջեռուցման կտրոններ էին տրամադրել: Եվ հետո ես թույլ տվեցի բոլորին վառելիք վաճառել, ոչ մի մենաշնորհ: Ռիգայում վառելիքը վաճառում էին փողոցի վրա, հենց մեքենաներից, միաժամանակ ազատականացրել էինք գները, ինչը աշխուժացրել էր մատակարարներին: Ինչպես արդեն ասացի, միաժամանակ անց էինք կացրել հողային ռեֆորմը, նախկին տերերին էինք վերադարձրել անշարժ գույքը, տները, այդ ամենը շատ ծանր էր…
Ինչ վերաբերում է էներգետիկային… մի անգամ ստիպված էի հրատապ մեկնել Մոսկվա՝ Եգոր Գայդարին հանդիպելու: 1992-ի փետրվարին հանկարծ միանգամից դադարում է Ռուսաստանից դիզվառելիքի մատակարարումը: Ինձ ասում են. «20 օրից ամեն ինչ կանգ կառնի, ավտոբուսները չեն երթևեկի, հիվանդանոցները չեն ջեռուցվի»: Հարցնում եմ՝ «Ինչպե՞ս, չէ՞որ պայմանագիր ունենք»: Ասում են՝ «Ոչ»: Իսկ արտահանման վառելիք կա, տրանզիտը գնում է: Չեմ հասկանում՝ նորի՞ց ինչ-որ քաղաքական ճնշում է սկսվում: Չէ՞որ ԳԿՉՊ-ն արդեն անցյալում է… Մերոնց ասում եմ. «Մեկնում եմ Մոսկվա, հասկանամ՝ ինչ է եղել: Բայց առայժմ այսպես ենք անում. ինչը, որ մեր հասանելիքն է տարանցման դիմաց…»
– Վերցնում ենք տրանզիտից: Ծանոթ պատմություն է:
– Այո, տրանզիտից կվերցնենք 4 տոկոս: Բայց մեզ մոտ խելոքներ հանդիպեցին, որոնց հետագայում հանեցի գործից: Մեկ գործարանի, ու երկաթգծի տնօրենները: Նրանք միջինը 4 տոկոս էին վերցնում, բայց յուարյիններից ոչինչ չէին վերցնում, իսկ մյուսներից՝ 20 տոկոս: Եկա Մոսկվա. «Եգոր Թիմուրիչ, այս ի՞նչ է»: Նա ասում է. «Ինչպես թե՞: Հնարավոր չէ»: «Ինչպես հնարավոր չէ, մենք արդեն սառում ենք»: Միանգամից կանչում է էներգետիկայի նախարարին: Գալիս է. «Դե… որոշ խնդիրներ կան…»: Պարզվեց՝ նավթավերամշակող գործարանները ցանկացել են շատ աշխատել ու միանգամից, ու մեզ հասանելիքը մատակարարում էին Արևմուտք: Այդ օրերին Ռուսաստանում ամեն մեկն անում էր այն, ինչ խելքին փչում էր:
– Խեղդվողի փրկությունը հենց խեղդվողի գործն է:
– Գայդարն ինձ բացատրեց նաև, թե ինչու էր արտահանման տուրք սահմանել: Ես գիտեի, որ տուրք կա ներկրման համար: Բայց նա ինձ բացատրեց. «Մենք Ռուսաստանն ենք: Եթե մենք նավթամթերքից արտահաման տուրք չգանձենք, էլ որտեղի՞ց կարող ենք փող հավաքել»:
– Ձեր այդ քաղաքականությունն ինչ-որ ձևով տարբերվո՞ւմ էր հարևաններից՝ Լիտվայից ու Էստոնիայից:
– Այո, բայց ոչ արմատապես: Մենք արժույթն այլ ձև մտցրեցինք: Էստոնացիները կրոնը միանգամից մտցրեցին: Մենք, ինչպես նաև լիտվացիները, սկզբից մտցրեցինք միջանկյալ արժույթ՝ լատվիական ռուբլին, բայց արագ արեցինք՝ 1992 թվականին լատվիական ռուբլու վրա մենք 951 տոկոս գնաճ պահեցինք: Էստոնիայում 1052 տոկոս էր: Բայց մենք գնաճը շուտ կոտրեցինք, 1993 թվականին մեզ մոտ ընդամենը 25 տոկոս էր: Իսկ հետո, երբ մենք ազգային արժույթ մտցրեցինք, գնաճը մոտ 10 տոկոս էր: Լատն արդեն կայուն էր:
Պետք է ասեմ, որ երբեմն պարզապես բախտներս բերում էր: Միևնույն է՝ մենք մտցնելու էինք մեր արժույթը: Բայց ահա թե ինչն արագացրեց գործընթացը. գալիս է ՊԱԿ-ի մի սպա, ծրար է տալիս, բացում եմ՝ այնտեղ նախարար Վալենտին Պավլովի որոշումն է՝ խոշոր թղթադրամները շրջանառությունից հանելու մասին: Պարզ է: Կնշանակի՝ առանց որևէ մեկին տեղյակ պահելու կոնֆիսկացիոն ռեֆորմ է նախաձեռնել: Հայտնվում ենք անորոշության մեջ: Հավաքում եմ կառավարությունը. «Ձեր հարցերը լուծելու համար ունեք 40 րոպե»: Սեփական փող չունեի: Ու մենք մի օրվա ընթացքում որոշում կայացրեցինք, որ սեփական արժույթ ենք մտցնում: Ընդամենը մեկ օրում:
– Միությունից դուրս գալիս չէի՞ք անհանգստանում:
– Անհանգստանալու ժամանակ չկար: Մենք պետք է ամեն վայրկյան մտածեինք՝ ինչպես գոյատևել ու միաժամանակ բարեփոխումներ անել: Գումարած՝ հաղթահարել դիմադրությունը:
– Ո՞վ էր դիմադրում:
– Մեր կոմկուսը, ցանկանում էին մեր գործարաններն ուժով ներքաշել ռուսական հոլդինգների մեջ: Մեզ մոտ միութենական նշանակության գործարաններ կային, որոնք պուտչից հետո դարձան լատվիական: Մենք գործեցինք Ռուսաստանի պես, որն առաջինը հայտարարեց, որ ինչը Ռուսաստանի տարածքում, ռուսական է: Եթե նրանք այդպես են վարվում, մենք էլ ասացինք. Ինչը մեզ մոտ է, լատվիական է: Եվ եթե մինչև 1990 թվականը միութենական գործարանները հումքն ու վառելիքը ստանում էին ֆոնդերով, ապա մենք թույլ տվեցինք, որպեսզի իրենց արտադրանքը վաճառեն շուկայական գներով, նույնիսկ արտերկրում: Մենք նրանց մոտիվացնում էինք ազատական մեթոդներով, ոչ մի բռնություն, ի տարբերություն այն մեթոդաբանության, որ առաջարկում էին կոմունիստներն ու Ինտերֆրոնտը:
– Այդուհանդերձ Դուք ստիպված էիք հրաժարական տալ, Ժողովրդական ճակատը 1993թ. տնտեսական դժվարությունների ֆոնին կորցրեց հանրային աջակցությունը:
– Լավ է, որ Ժողովրդական ճակատը կուսակցություն չէր: Նրա առավելությունն այն է, որ դարձավ կուսակցական համակարգի ակունք, այնտեղից բազմաթիվ կուսակցություններ սերեցին: Մենք՝ Ժողովրդական ճակատի անդամներս, 1993 թվականի դրությամբ էականորեն տարանջատվել էինք: Ես մնացի Ժողովրդական ճակատում, ոչ մի այլ կուսակցություն չմտա մի պատճառով՝ որովհետև նրանք քննադատում էին այն ամենը, ինչ մենք էինք արել: Ասում եմ. «Ընկերներ, մենք բոլորս ենք արել, ինչ է, ես ինձ պետք է քննադատե՞մ»: Ես հեռացա քաղաքականությունից, մեկնեցի Գերմանիա, կրթաթոշակ ստացա, սովորում էի տնտեսագիտություն և ֆինանսներ, ինչը շատ օգնեց երկրորդ կառավարության ընթացքում, որտեղ 1998-ին՝ ռուսական դեֆոլտի ժամանակ ֆինանսների նախարարն էի: Իսկ հետո՝ տաս տարի անց, կրկին դարձա վարչապետ, դա ամենածանր ճգնաժամի շրջանն էր՝ 2008-2010 թվականներին: