«Սիրող մարդիկ վեր են ամեն ինչից…»

Նախօրեին իր մահկանացուն կնքեց հայտնի հոգեբան, դատաբժշկական փորձագետ, հոգեբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, արձակագիր Էլդա Գրինը:

Ընթերցողին ենք ներկայացնում նրա հարցազրույցներից մեկը՝ տրված «Օրեր» եվրոպական ամսագրին:

– Տիկին Էլդա, դուք երկար ճանապարհ եք անցել իբրեւ հոգեբան եւ արձակագիր։ Ինչպե՞ս եք ինքներդ գնահատում Ձեր անցած ուղին։

-Բանն այն է, որ ես մի կողմից լուրջ եմ ընդունել, որ գրում եմ, միեւնույն ժամանակ ինձ թվում էր, որ ամեն ինչ կատարվում է ինքնաբուխ, եւ ես կարողանում էի մի փոքր ժամանակ հատկացնել իմ ստեղծագործությանը։ Ես ունեցել եւ դաստիարակել եմ չորս երեխա, որոնց շատ էի սիրում, միաժամանակ աշխատում էի եւ իբրեւ հոգեբան նվիրված էի իմ գործին ու միշտ կատակով ասում էի, որ աշխատում եմ երկու ամանների արանքում։ Այսինքն գործի հետ մեկտեղ հանկարծ իմ մեջ ինչ որ բան արթնանում էր եւ ես գրում էի։ Ստեղծագործական պահերը լինում էին բոլորից աննկատ։ Ամեն մի մարդ ունի իր դրական ու բացասական կողմերը եւ կյանքում չի եղել, որ հյուր գար տուն, եւ ես ասեի զբաղված եմ ինչ որ գրական երկ գրելով, եւ մարդ չընդունեի։ Միշտ ժպիտով եմ ընդունում։ Երբեք ոչ ոք չի զգացել, թե ես ինչպես եմ գրում։ Դրա համար է միգուցե, որ ես չեմ կարողացել գրել վեպեր, այլ գրել եմ փոքրիկ պատմվածքներ, որովհետեւ ժամանակս սուղ է եղել։ Ես գրում էի արագ, կարճ, եւ հետո չէի էլ խմբագրում, որովհետեւ ժամանակ չունեի։ Մյուս կողմից դեռ փոքր հասակից հայրս ինձ ներշնչել էր, որ ես գրող եմ։ Կար մի հոյակապ ամերիկացի հոգեբան Էրիկ Բեռն, որն ասում էր, թե ամեն մարդ ունի տարբեր բախտ, եւ դա կախված է նաեւ նրանից, թե փոքր ժամանակ իրենց ծնողներն իրենց համար ինչ կյանքի սցենար են ստեղծել, երբեմն նույնիսկ չգիտակցված։ Հայրս որոշել էր, որ ես գրող կդառնամ, քանի որ փոքր հասակից բանաստեղծություններ էի գրում։ Դրանք միամիտ բանաստեղծություններ էին, բայց բոլորին դուր էին գալիս։ Երբ ես Մոսկվայի Բոտկինի անվան սուր վարակիչ հիվանդանոցում պառկած էի, իմ ,,Երեք ճանճ,, բանստեղծությունը շրջանակի մեջ էին դրել եւ փակցրել պատից։ Ու ես արդեն ինձ պատկերացնում էի գրող։ Սակայն այդ վիճակը կարճ տեւեց, քանի որ 1937-ին Մոսկվայում հորս ձերբակալեցին իբրեւ ժողովրդի թշնամի, եւ մենք տեղափոխվեցինք Երեւան։

-Դուք Մոսկվայո՞ւմ եք ծնվել։

– Ես ծնվել եմ Թիֆլիսում, քանի որ մորս ծնողներն այնտեղ էին ապրում եւ միշտ ծննդաբերության ժամանակ նա գնում էր Թիֆլիս, որ ծնողները օգնեն։ Հետո նորից մեկ ամսից վերադառնում էր Մոսկվա։ Իմ մանկությունն ու ուսումնական առաջին տարիներն ապրեցի Մոսկվայում՝ մինչեւ հորս ձերբակալությունը։

-Իսկ ի՞նչ էր աշխատում ձեր հայրը։

– Հայրս՝ Աշոտ Դավիթի Գրիգորյանը բարձր պաշտոններ է ունեցել։ Գիտնական էր՝ նավթի խոշոր մասնագետ։ Նա նավթի համամիութենական գիտահետազոտական ինստիտուտի տնօրենն էր եւ Լեռնային ակադեմիայի պրոֆեսոր, դասավանդում էր նաեւ քաղաքատնտեսություն։ Նրա ձերբակալությունից հետո մորաքույրս համոզեց, որ տեղափոխվենք Հայաստան։ Երեւանում էլ մորս կուսակցությունից հանեցին։ Բայց ինչպես ասում են՝ չկար չարիք, առանց բարիքի։ Այլապես ես հայ չէի լինի։ Մոսկվայում մենք լրիվ ռուս էինք մեծանում՝ ես եւ եղբայրս։

– Բայց դուք հայ եք, չէ՞։

-Այո, մենք մաքուր հայ ենք։ Միայն մորս կողմից տատիկիս ազգության մեջ կա վրացական ու իտալական արյուն։ Մի խոսքով, Երեւանում մենք սովորեցինք հայերեն, ինչի համար ես շատ ուրախ եմ, քանզի շատ եմ սիրում մեր լեզուն եւ գնահատում նրա յուրահատուկ առանձնահատկությունները։ Ես երջանիկ եմ, որ հասկացա, թե հայն իրենից ի՞նչ է ներկայացնում, հայի լավն ու վատը որն են։ Հայի լավը բարձր եմ գնահատում, նաեւ ցավ եմ ապրում, երբ տեսնում եմ, որ մեր ավանդույթներից շատերը անհետանում են։ Մենք չգիտեմ ինչու փորձում ենք ընդօրինակել Ամերիկային կամ Եվրոպային

-Օրինակ ի՞նչ ավանդույթներ են անհետանում։

-Ասեմ։ Օրինակ, հայ ազգը հնագույն ազգերից մեկն է եւ գոյատեւել է հազարամյակներ, որովհետեւ ընտանեկան ավանդույթները շատ հստակ էին եւ կուռ։ Ավանդույթները շատ դրական կողմեր էին բերում իրենց հետ, հատկապես գոյատեւման համար։ Այսօր մենք այդ ամենը ջուրն ենք գցել եւ ընդօրինակում ենք կամ ավելի թեթեւ ենք վերաբերում ընտանեկան հարաբերություններին, ավելի ազատ, առանց հանդուրժողականության ու փոխըմբռման, առանց պատասխանատվության։ Մարում են նաեւ հայ կնոջ նկատմամբ ունեցած պահանջները։ Առաջ հայ կինը պետք է լիներ լավ տնտեսող, լավ տան տիրուհի, նա պետք է ունենար ոսկե ձեռքեր, ամեն ինչ պետք է կարողանար անել։ Ճգնաժամային տարիներին հենց հայ կանայք կարողացան փրկել մեր ընտանիքները, որովհետեւ տղամարդիկ զրկվեցին աշխատանքից, զրկվեցին հույսից եւ հայտնվեցին դեպրեսիվ վիճակում։ Ժամերով կարող էին նարդի խաղալ։ Իսկ կանայք, որ ուսուցիչներ էին կամ բժիշկներ, թխվածք էին թխում, վաճառում էին, գուլպա էին գործում, մի խոսքով հազար ու մի ելք էին փնտրում, եւ ինչ որ հույս էին տալիս իրենց ամուսիններին։ Հայ կնոջ ներքին ուժը, օջախը պահպանելու բնազդն ուժեղ էր։ Իսկ հիմա իր ժամանցն ուրախ անցկացնելու համար հայ կինը երեխային տանում է եւ հանձնում մանկատուն։ Նախկինում դա անհանդուրժելի էր։ Ես հիշում եմ պատերազմի ժամանակ մայրս նույնիկս մի փոքր հացը կիսում էր եւ տալիս ինձ ու եղբորս, բայց նրա մտքով չէր անցնի մեզ մանկատուն հանձնել։ Այսօր մանկատան երեխաների 50 տոկոսը ծնողներ ունեն, որոնք չեն ուզում պահել։ Դժվար է պահել, բան չունեմ ասելու։ Բայց պետք է նաեւ երեխաների մասին մտածել։

-Իսկ որո՞նք են պատճառները՝ գլոբալիզացիան, եվրոպական կյանքի մուտքը Հայաստան, բարքերի փոփոխությունը։

-Պատճառներն ավելի խորն են։ Մեր ընտանիքն էլ տուժել էր եւ հայրս աքսորում 12 տարի է անցկացրել։ Մեր նման հազարավոր ընտանիքներ են տուժել։ Բայց Խորհրդային Միությունը այնպիսի պայմաններ էր ստեղծում, որ դու պայքարես եւ դիմանաս։ Այսօր էլ, գնացեք կանանց գաղութ։ Մեր ազգային ավանդույթները նույնիսկ հանցագործ կանանց մոտ են պահպանվում։ Մյուս կողմից մի զարմանալի տենչ կա, որ մենք լինենք Եվրոպայի մասնիկը։ Անընդհատ մեր գլուխը թեքված է դեպի Եվրոպա։

– Իբրեւ հոգեբան ինչպես կբացատրեք, որ Երեւանի մեջ, Բանգլադեշ թաղամասում կարող է թուրք գործարար ապրել եւ տանը հարեմի պես պահել երեք հայ կնոջ։ Դա ինձ համար անբացատրելի է։ Եթե դա Թուրքիայում լիներ, գոնե ինչ-որ կերպ հասկանալի կլիներ։ Բայց Հայաստանո՞ւմ։ Հոգեբանության տեսակետից ի՞նչ է կատարվում հայ կանանց հետ։

– Կատարվում է այն, որ իրենց մոտ լրիվ դեֆորմացվել է հայ լինելու հպարտությունը, զգացողությունը, թե ի՞նչ է նշանակում հայ լինելը։ Դուք թուրքի օրինակն եք բերում, բայց նույն ձեւով բազմաթիվ հայ կանայք ամուսնանում են պարսիկների ու արաբների հետ եւ երեխաներ ունենում։ Եվ չի կարելի դա բացատրել միայն այն հանգամանքով, որ նրանք վատ են ապրում։ Նրանց մոտ տեղի է ունենում սոցիալական ՍՊԻԴ։ Այսինքն նրանք կորցնում են դիմադրողականությունը եւ սկսում են ընդունել այն, ինչը մերը չէ եւ ավանդական չէ, օտար է։ Նրանք արդեն կորցրել են այդ դիմադրողականությունը, դրա համար էլ զարհուրելի բաներ են տեղի ունենում։ Իրենք չեն գիտակցում իրենց հայ լինելը, եւ իբրեւ ժամանակակից էակներ իրենց ամեն ինչ թույլ են տալիս։ Այդ վիճակին հասցրեցին անկախության սկզբնական տարիները։ Ճգնաժամի պատճառով մարդիկ կորցրեցին միմյանց, իրենց ունեցվածքը, տարիներով կուտակածը, մարդկանց բանկերը թալանեցին, ծառերը հատեցին առանց խղճի։ Նայեք, այսօր Վանաձորում անտառներ չեն մնացել։ Այդ ժամանակ սկսվեց ամենաթողությունը եւ մարդու հոգեբանությունը դեֆորմացվեց։

-Ձեր գրականության մեջ ո՞ր կնոջ կերպարն է գերիշխում՝ իդեալական, թե՞…

– Իդեալական այդքան չէ։ Ուղղակի կան մի քանի պատմվածքներ, որոնցում տալիս եմ, որ կա ուժեղ սեր, որը չի անցնում։ Օրինակ, ,,Պարուրակ,, պատմվածքի հերոսուհին կորցնում է ամուսնուն եւ դրանից հետո դառնում է անտարբեր ամեն ինչի նկատմամբ։ Հիմնականում ինձ հուզում է ժամանակակից կինը, եթե դա կենսագրական տարրեր չունի եւ եթե չեմ գալիս հնուց։ Դա կախված է, թե տվյալ պահին ի՞նչն է ինձ հուզում։

-Դուք Ձեզ համարում ե՞ք երջանիկ։

-Այո՛, թեեւ իմ կյանքը շատ ողբերգական է եղել, շատ դժվար օրեր ենք ունեցել։ Տեսել եմ հորս ձերբակալությունը, ամեն ինչ թողել ենք Մոսկվայում եւ Հայաստանում զրոյից նոր կյանք ենք սկսել։ Երեւանում իմացանք, թե ինչ բան է սովը։ Դրանից հետո իմ հարազատների մահը, կորուստները շատ են ազդել, իսկ թոռնիկիս՝ Էդգարչիկի մահը ահավոր մի բան էր։ Բայց չնայած այդ ամենին, ես ինձ երջանիկ կին եմ համարում։ Նախ ես կարծում եմ, որ եթե ծնվել ես այս երկնքի տակ, դա արդեն երջանկություն է, եւ եթե դժվար օրեր ես ապրում, դա էլ երջանկություն է եւ հասկանում ես, թե դժվարությունն ինչ է։ Ես օրինակ չէի ուզենա ապրել լրիվ անհոգ, առանց հոգսերի։ Որովհետեւ կյանքն իր հետ բերում է ամեն ինչ։ Եվ հետո ես երջանիկ եմ, որ ունեմ հոյակապ երեխաներ, որոնք օգուտ են բերում մեր ժողովրդին։ Դա շատ մեծ բան է ինձ համար։ Երջանիկ եմ, որ երեւի մեր ցեղում ստեղծագործական գործունեության գեն կա, որն ազնվացնում ու հարստացնում է մարդուն։ Այդպիսով, ես երջանիկ եմ։

-Իբրեւ հոգեբան ի՞նչ կանխատեսում ունեք, մոտ ապագայում հայ կնոջ կերպարը ինչպիսի ձեւափոխումների կարող է ենթարկվել։

-Ես մտահոգված եմ, որ գնալով հայ կինը արտաքնապես միգուցե ավելի գրավիչ է դառնում, բայց ներքուստ կորցնում է իր հեզությունը, համեստությունը եւ կանացիությունը։ Եթե առաջներում աղջիկը սպասում էր, որ իր դուռը գան ուզելու, ապա այժմ աղջիկներն իրենք են ակտիվորեն ընտրում։

-Ձեր հարցազրույցներից մեկում այդ հարցում մեղադրում եք նաեւ տղամարդկանց։

-Միգուցե տղամարդիկ էլ իրենց մեղքի բաժինն ունեն։ Բայց բոլոր դեպքերում հայ կինն առաջ ավելի հեզ էր ու ավելի կանացի։ Վարվելաձեւը եւ ներքնաշխարհն ավելի ուրիշ էր։ Այժմ միայն սեքսն է հետաքրքրում, մոռացել են սիրո մասին։ Սիրող մարդիկ վեր են ամեն ինչից։ Այդ զգացումը պետք է մեկ անգամ ապրել։ Ավելի լավ է դու սիրես, քեզ չսիրեն, քան բոլորը քեզ սիրեն եւ դու ոչ մեկի չսիրես։ Մարդ պետք է անպայման սիրո զգացմունքը ապրի։ Իսկ հիմա ամեն ինչը վերածել են վուլգար հարաբերությունների կամ սեքսի։ Ես խղճում եմ այդ մարդկանց։ Կարծես իրենք իրենց կողոպտում են։ Մարդը չի կարող միայն կենդանական բնազդներով ապրել։ Ցավոք, հեռուստատեսությամբ, ամեն տեղ այդ քաղաքականությունը հետեւողականորեն տանում են։ Դա ճնշում է նույնիսկ երեխաների վրա։

-Ձեր անցած ճանապարհի հանրագումարից ելնելով,ինչպիսի՞ն կլինի ձեր խորհուրդը նոր սերնդին։

-Անկախ նրանից թե ի՞նչ ազգի ներկայացուցիչ է, նա իր մեջ պետք է պահպանի մարդկայինը եւ դրա հետ չմոռանա իր հայ լինելը։ Գորկին էր ասել՝ ,,Մարդ բառը հնչում է հպարտ,,։ Այդ հպարտությունը զգացողն իրեն թույլ չի տա նսեմացնող քայլեր անել։ Այն, որ ինքը հայ է, երբեք չպետք է մոռանա։

Հեղինակ՝ «Օրեր» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Հակոբ Ասատրյան