Թոթովենցը և եղեռնը

Ծնված լինելով Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդ քաղաքում (1889թ. սեպտեմբերի 1), սովորելով ԱՄՆ-ում և ապա հաստատվելով խորհրդայնացված Հայաստանում՝ Թոթովենցն այն հազվագյուտ հայ գրողներից է, ում ստեղծագործությունների մեջ համադրված են արևմտահայ, սփյուռքահայ և խորհրդահայ գրականության տարրերը։ Բազմաթիվ այլ մտավորականներին բախտակից Թոթովենցը 1938 թվականին ստալինյան մաքրագործումների զոհերից է։

Թոթովենցը և եղեռնը

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հեռավոր ու ապահով Ամերիկայում գտնվող Թոթովենցը կարող էր խուսափել ճակատագրի հարվածներից, եթե աղետի մեջ հայտնված հայրենիքը նրան չկանչեր զոհաբերության։ Արձագանքելով Պողոս Նուբար փաշայի՝ հայրենիքի փրկությանը մասնակցելու կոչերին՝ Ամերիկայում հավաքագրված կամավորների շարքում Թոթովենցը նախ հասավ Պետերբուրգ, ապա՝ Անդրկովկաս։ Այդ մասին նա պատմեց հետագայում։ Նա եղավ Վանում, Էրզրումում, Երզնկայում, մասնակիցն ու ականատեսը եղավ կռիվներին և վկան՝ կոտորածների։ Այն, ինչ տեսավ ու ապրեց Թոթովենցը, նման է ու միաժամանակ տարբեր բախտակիցների ապրածից ու իմացածից։ ՄԻայն տարիներ անց՝ 1933-ին, Փարիզում լույս տեսնող «ՀՕԿ» ամսագրի 5-րդ համարում լույս տեսած «Փոքրիկ էսքիզ մեծ վեպի» հատվածում Թոթովենցը հիշում է կամավորներին համակած բուռն ոգևորության մասի. «Հնչել է ժամը՝ ազատել դարավոր, հին, ստրուկ հայրենիքը։ Մենք աղաղակում ենք խոլական ճիչերով, պարում ենք մահվան առաջ։ … Ծանրակշիռ ոչ մի խոհ չի չոքում ուղեղի վրա։ Աշխարհի մեծ թագավորները ր վարչապետները խոստացել են ազատել մեր հայրենիքը, եթե մենք՝ նրա զավակները, կռվենք խոլականությամբ։

Թոթովենցի համար տեսածի ու ապրածի վերաբերյալ առաջին արձագանքները եղան ցնցող, քնարական ու ողբագին։ Նրա առջև դժոխային տեսարանները թերևս միայն ողբ կարող էին հարուցել, ուստի պատահական չէ, որ մինչ այդ ռոմանտիկ, կենսալից ու սիրառատ բանաստեղծությունների հեղինակը 1916 թվականին գրեց «Ողբ անմահության» պոեմը, որի առաջին՝ «Արևին» քերթվածում ներկայացնում է իր հուզախռով հոգվիճակը. «Արյունահոտ գիշերին մեջ ամայի,\\Ուր բնության լացն ավելի խոր կդառնա, \\ Կը հծծե Ողբն Անմահության դարավոր,\\ Ո՜վ Արև»։…

Թոթովենցը փորձում է ոչ միայն համազգային աղետի սահմռկեցուցիչ ու քստմնելի դեպքերը հիշել ու փաստերը կուտակել, այլև պատճառները փնտրել մեզնից դուրս ու մեր մեջ։ Հայերի կոտորածի թուրքական «հիմքը» հայերի քաղաքակրթական մակարդակին հասնելու անկարողությունն է, առաջադիմության ճանապարհին ետ մնալու և երկիրը աստիճանաբար հայերին հանձնելու մտավախությունը։ Այս մտայնությունը Թոթովենցը հավանական է համարում. «Մեր կոտորածի պարագային, հայտնի թուրքեր՝ իթթիհատի շեֆեր, ինչպես կը հավաստեն մեր ազատված քանի մը մտավորականները, չեն քաշված ըսելու բացեիբաց, թե ոչ Վանի ապստամբությունը, ոչ կամավորական շարժումը և ոչ որևէ անջատողական ձգտում հայ ժողովրդի կողմեն պատճառ եղած է, որ իրենք առիթը չփախցնեն մեզ կոտորելու։ Մենք գիտեինք, որ իթթիհատը խորապես հասկացած է հայ ժողովրդի «վտանգը»։ Այդ վտանգը ուրիշ բան չէր, եթե ոչ կրթական, տնտեսական և վերջերս ալ ռազմական գերիշխանությունը, զոր հայերը օսմանյան պետության ծոցին մեջ սկսած էին ունենալ․ Այո, գերիշխան էինք մեր մշակույթով, մեր վաճառականական ճարպիկությամբ տիրանալով բոլոր կարևոր տնտեսական շուկաներուն»։

Սակայն այն, ինչ կարող էր ասել ու գրել Թոթովենցը 1910-ական թվականներին, արդեն անհնար էր 20-ականներին։ Նախ՝ 1920 թվականին գրողը ճամփորդում էր. եղավ Պոլսում, Փարիզում, Նյու Յորքում և Ամերիկայից վերադարձավ 1922-ին։ Եվ ապա՝ մի կողմից, և գլխավորը դա է, խորհրդային «ինտերնացիոնալիստական» պետությունը արգել էր դրել ինչպես ազգային թեմաների արտացոլման, այնպես էլ «բարեկամ», հեղափոխություն կատարելու խոստում տված Թուրքիային քննադատելու դեմ։ Հասկանալի է, որ արգելքը հրամանով չէր, այլ գրաքննությամբ ր քաղաքական պիտակավորմամբ։ Մյուս կողմից կյանքը մտել էր նոր հունի, նոր ռիթմի մեջ, և Թոթովենցը իրեն հատուկ եռանդով մխրճվել էր կենսական հորձանքի մեջ, խմբագրում էր երգիծական »Շե՛տ» ամսագիրը, դասավանդում էր համալսարանում, մասնակցում գրական կազմակերպությունների աշխատանքներին և պատմվածքներ գրում… Ամերիկայի մասին, որնց թեման, ինչ խոսք, սեփական ճանաչողությունից էր գալիս, բայց սոցիալական ուղղվածությունը՝ սովետների երկրի գաղափարախոսությունից։ Իսկ հայրենիքի կարոտն ու հայրենակիցների ջարդերի անպատմելի ցավը մխում էին ներսում լութ ու գաղտնի, որոնց գեղարվեստական արտահայտմանը փորձեց դիմել 1930-ական թվականներին։ Մինչ այդ, այսպես կոչված, թուրքական թեմայով ստեղծագործությունը եղավ «Նոր Բյուզանդիոն» պիեսը, որը դրամատուրգիական իր բարձր արժանիքների համար շահեց համամիութենական մրցանակ, բեմադրվեց զանազան բեմերում, այդ թվում՝ Փարիզում։ Բովանդակային առումով ևս պիեսն ուներ կարևոր ասելիք, որը խորապես բխում էր հեղինակի համոզմունքից։ Ճիշտ է պիեսում կատարվող գործողությունների համար իբրև ժամանակ Թոթովենցը նշում է 1819 թվականը և քաղաքական խնդիրներ էլ չի շոշափում, բայց ըստ էության գործողությունների ենթատեքստում առկա է հայերի նկատմամբ անբարյացակամության մի կարևոր գործոն։ Դա հայերի ու հրեաների հակամարտությունն է…։

30-ական թվականներին, երբ առավել ակնհայտ է դառնում կորցրածը հետ բերելու անհնարինությունը, ավելի է խորանում հայրենազրկված սերնդի կարոտը, սկիզբ է առնում ինքնակենսագրական երկերի շարքը նախ և առաջ իբրև կարոտի արտահայտություն։ Թոթովենցն իր կարոտն արտահայտում է և՛ չափածո, և՛ արձակ գործերով։

Թոթովենցի «Կյանքը հին հռոմեական ճանապարհի վրա» վիպակը ներծծված է ծննդավայրի նկատմամաբ ջերմ ու ռոմանտիկական սիրով, իսկ վիպակն ավարտվում է, կարելի է ասել, արձակ բանաստեղծություն հիշեցնող տողերով. «Այդ հին երկրում արևը ճչում է մրգի հատիկներով, հողը շնչում է անսպառ խոտով, առվակները կարկաչում են, բացվում են մեծ առավոտները, և իջնում են հրաթև վերջալույսեր… Այժմ ես կուզեի հանգչեցնել իմ հոգնած գլուխն այդ երկնքի կապույտ մարմարին և լսել այն երգը, որ հեղեղում են ծառերը, առվակներն ու աստղերը»։ Վիպակում զգալի տեղ են գրավում հայ-թուրք հարաբերությունները, որոնք արտացոլում են երիտթուրքերի սահմանադրությանը նախորդած շրջանի կենցաղային մակարդակի շփումները, բայց որոնք բխում են երկու ժողովուրդների միմյանց նկատմամբ ունեցած անվստահությունից։ Դեպքերը բազմաթիվ են, ահա թուրքը փորձում է հայ խանութպանից նրա տասը ղուրուշանոց ապրանքը գնել հինգով, հայը չի տալիս, և մի քանի օր հետո թուրքը փողոցում աղմկում է, թե հայն իր կրոնն ու Մուհամեդին հայհոյեց, ամբոխը թափվում է հայի վրա ու ծեծում, ծեծվողը հուսահատ գոռում է, որ հինգ ղուրուշով չի տա, բայց ձրի կտա, իսկ մարդիկ չեն հասկանում, թե խոսքն ինչի մասին է։ Վիպակում շատ են հարանման դրվագները։

Նույն անջրպետն ու ատելությունը գոյություն ուներ երեխաների միջև։ «Հայ և թուրք» մանկական խաղի  ժամանակ թուրքը հանկարծ հային «կյավուր» է անվանում, հայը թուրքին «իթ», և կռիվն սկսվում էր ու շարունակվում, իսկ եթե հայ երեխաներով էին խաղում, ոչ մի երեխա թուրք չէր ուզում լինել, ակամա էր ենթարկվում խաղի տրամաբանությանը։
Թոթովենցի խոսքում նաև մեղադրանք է հնչում մեծերի հասցեին, որոնք մեղմելու փոխարեն ավելի էին բորբոքում ատելությունը. «Ոչ ոք, բացարձակապես ոչ ոք մեզ չէր ասում թե՝ մի խաղաք այս խաղը։ Երբ մենք խաղում էինք, մեծերը բեղերով մարդիկ, շատ լուրջ ու իմաստուն մարդկանց համբավ ունեցող մարդիկ, դիտում էին այդ խաղը ու ժպտում։ Եվ առհասարակ, դիտողներն «հրճվում էին», երբ թուրքերը պարտվում էին»։ Եվ այս խաղն ընթանում էր ոչ թե հայերիու թուրքերի, այլ խմբերի բաժանված հայերի միջև։ Գուցե այս պարագայում սա ռազմահայրենասիրական խաղ ու ուսուցում համարվեր, բայց 30-ականների սա դիտվում էր իբրև նացիոնալիզմի քարոզ Այս պարագայում ևս զարմանալի չէ, որ Թոթովենցի վիպակը ևս եղել է արգելքի տակ։ Այս մասին հեղինակը պատմում է կնոջն ուղղված նամակում. «Թերթում հայտարարվեց իմ գրքի մասին, որ «լույս տեսավ և վաճառվում է», բայց առավոտյան կանուխ բռնագրավեցին գիրքը, տարան պահեստը, կնքեցին… Տեսնում ես, թե ինչ օրեր ենք ապրում։ Չոփուրյանը կանչել էր այդ լրբին և բացատրել, որ իր առաջարկած հատվածը տպված է նախապես թե «Նոր ուղի»-ում և թե ռուսերեն գրքում»։ Թոթովենցը կնոջը պատմում է, որ գրքի ճակատագրի վերաբերյալ հանդիպում ունի Խանջյանի հետ։ Պահպանվե՞լ է արդյոք  Թոթովենցի ակնարկած հատվածը, թե ոչ՝ դժվար է ասել, բայց գրողի մի նախադասությունը հուշում է, թե ինչ պայմաններում և ինչ գնով կարելի էր ազգային թեմաներով գրել. «…ասացի, եթե այս գիրքը չարտոնվի , Բագուի երրորդ հատորը չեմ գրի»։ Այսինքն՝ անգամ մի փոքր կիսաճշմարտություն  ասելու համար հարկավոր էր «Բաքու» վեպի նման քարոզգիրք գրել։ Չի բացառվում, որ հենց այս արգելքներին դիմագրավելու համար էլ Թոթովենցի զիջումը հասնում է ծայրահեղության։

Փորձելով, ինչպես ասում են, լինել «պապից ավելի պապական», նա հավասարության նշան է դնում հակամարտող երկու կողմերի միջև՝ նույն նժարին դնելով հայի թույլ տված ակամա սխալը և թուրքի լկտիությունն ու անպատժելիությունը։ Նա գրքի վերջընթներ էջերում հորինում է, այսպես կոչված, «հեքիաթ», որտեղ կոտորածների մեղքը բարդում է հայերի վրա։ Հայերի մասին գրում է. «Սիրաբորորբոք սիրուց մղված՝ իր հարուստ ցեղակիցները և Արևմտյան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դեպի կռիվ իր հարևանների դեմ, որոնք տարբեր էին կրոնով, արյունով և կուլտուրայով, ունեին սուրեր և զրահ, զորք, ռազմատորմիղ և գերակշիռ թիվ։ Լինում է, չի լինում, մի մեծ պատերազմ է լինում։ Ողջ աշխարհը բռնում է վառոդի ծուխը, և արյան գետեր են հոսում։ Հին այդ ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները և հարուստ ցեղակիցները. «Եկել է ազատության ժամը. խփի՛ր քո հարևանին, խփի՛ր նրա մահիկին քո խաչով»։ Հին այդ ժողովրդի սև և սիրուն աչքերը փայլում են ազատության տենչից, սկսվում է անհավասար կռիվ, զարկում են, զարկվում, և հին այդ ժողովրդին մնում է միայն մի փշուր իբրև կոշմարային հիշատակ»։

Պատմական իրականության այս ձևախեղումը կամ, կարելի է ասել, վերընթեցումը չի համընկնում նախախորհրդային ժամանակներում Թոթովենցի արտահայտած տեսակետին․ Նախախորհրդային շրջանում, հատկապես «Հայաստան» թերթի իր հոդվածներում Թոթովենցը որոշակիորեն մեղադրում է Արևմուտքին՝ փոքր ժողովուրդների շահերը չպաշտպանելու և նրանց նկատմամբ անարդար լինելու համար…։

Ընդհանրացնելով՝ կարելի է եզրակացնել, որ նախախորհրդային տարիներին, իբրև գրող, վերլուծաբան ու խմբագիր, Թոթովենցն ավելի անկաշկանդ էր եղեռնի իր անդրադարձների, պատճառների ու հետևանքների վերլուծության մեջ, թեև դեռ երիտասարդ էր ու գրիչը ոչ բավականաչափ վարժ։

1920-30-ականներին Թոթովենցի գեղարվեստական արձակը ձեռք է բերում ավելի բարձր մակարդակ, գրողի անունը հիշատակվում է վարպետ գրողների շարքերում՝ Չարենցի, Բակունցի և մյուս մեծերի կողքին, որի հետևանքով եղեռնի մասին հնարավոր էր խոսել միայն ակնարկներով։

Ժենյա Քալանթարյան «Վահան Թոթովենցը և Եղեռնը»