Արամ Խաչատրյանի հուշերից

«Ինձ բազմիցս է վիճակվել լինել արտասահմանում, հանդիպել շատ երկրների ժողովուրդներին, զրուցել մեծագույն կոմպոզիտորների, երաժշտաքննադատների, կատարողների հետ, մասնակցել ժամանակակից երաժշտական մշակույթի խնդիրներն արտահայտող բանավեճերի: Փորձի կենդանի փոխանակման ժամանակ երևան է գալիս անմիջական փոխադարձ հետաքրքություն, հնարավորության դեպքում, ժամանակակից ստեղծագործությունների արմատական հարցերը խորապես ըմբռնելու, մեր երկրում կամ արտասահմանում այս կամ այն գեղարվեստական երևույթները ծնող ներքին պատճառները հասկանալու անկեղծ ցանկություն …»։

Պրոկոֆևի մասին

«Իմ սերնդի երաժիշտները բախտ են ունեցել տեսնելու Սերգեյ Պրոկոֆևի հանճարի պայծառ ծաղկումը, ներկա գտնվելու նրա լավագույն ստեղծագործությունների ստեղծմանը, շփվելու Պրոկոֆև-մարդու հետ …

Կոմպոզիտոր, դաշնակահար, դիրիժոր… Պրոկոֆևը չի եղել մանկավարժ: Նա չէր սիրում դասավանդել, սովորեցնել, ցույց տալ, «թե ինչպես երաժշտություն հորինել»: Եվ այդուհանդերձ, չի գտնվի ժամանակակից կոմպոզիտոր, որն այս կամ այն չափով օգուտ քաղած չլինի պրոկոֆևյան գործունեության դասերից, որևէ նոր կարևոր բան սովորած չլինի՝ ուսումնասիրելով այդ հիանալի կոմպոզիտորի ստեղծագործությունները:

Դժվար չէ պատկերացնել մեր հուզմունքը, երբ մի անգամ՝ դա 1935 թվականն էր, Նիկոլայ Յակովլևիչը մեզ հայտնեց Պրոկոֆևի առաջիկա այցելության մասին կոնսերվատորիա, որը ցանկություն է հայտնել ծանոթանալ ուսանող կոմպոզիտորների աշխատանքներին:

Ճիշտ ժամին Մոսկվայի կոնսերվատորիայի տնօրենի առանձնասենյակում երևաց բարձրահասակ Պրոկոֆևը:

Շարունակելով աշխույժ զրույցը Մյասկովսկու հետ՝ նա արագորեն ներս մտավ և հազիվ թե նկատեց այրող հետաքրքրասիությամբ ու զսպված հուզմունքով լի մեր հայացքները:

Մեր ստեղծագործությունները պետք է լսեր համաշխարհային ճանաչում ունեցող երաժիշտը, որի անունը մեզ, գրեթե, առասպելական էր թվում…

Հիմա ես դժվարանում եմ հիշել, թե ինչ էր ասում մեզ Պրոկոֆևը ունկնդրումից հետո: Հիշում եմ միայն, որ նրա բոլոր դիտողությունները բարյացակամ էին, շատ կոնկրետ և ճիշտ: Նա հավանեց իմ Տրիոն և նույնիսկ խնդրեց նոտաները՝ Ֆրանսիա ուղարկելու համար: Պե՞տք է արդյոք ասել այն մասին, թե ինչպես այդ հանդիպումը ոգևորեց ինձ: Շուտով առիթ եղավ Սերգեյ Սերգեևիչին ցույց տալ իմ Դաշնամուրային կոնցերտի էսքիզը: Մի փոքր զարմանալով կոնցերտ գրելու իմ մտադրության վրա՝ նա հարկ չհամարեց թաքցնել իր տարակուսանքը:

– Կոնցերտ գրելը այնքան էլ հեշտ չէ, – ասաց նա, – անպայման ճարտարամտություն է անհրաժեշտ: Խորհուրդ եմ տալիս հիմնական մտքի հասունացմանը չսպասելով՝ գրի առնել ֆակտուրային բոլոր հնարները: Գրի առեք առանձին պասաժները, հետաքրքիր կտորները. պարտադիր չէ հաջորդաբար: Հետո այդ «աղյուսներից» կհավաքեք ամբողջը:

Երկրորդ մասի առաջին էսքիզն առաջ բերեց նրա բավական սուր դիտողությունը. «Ի՞նչ է, դաշնակահարն այստեղ պետք է ճանճ բռնի» (նա նկատի ուներ մենակատարային պարտիայի շատ պարզ ու հեշտ շարադրանքը):
Ս.Ս.Պրոկոֆևը հիանալի պատմող էր: Նա օժտված էր հումորի նուրբ զգացումով և փայլուն տիրապետում էր ծաղրին (ինչն ամբողջությամբ դրսևորվեց նրա ստեղծագործություններում):

Հիշում եմ Հենրի Վուդի հետ առաջին հանդիպման պատմությունը: 1944թ.-ի գարնանը արտասահմանի հետ մշակութային կապի Համամիութենական ընկերությունում տեղի ունեցավ հայտնի անգլիացի դիրիժոր Հենրի Վուդի ծննդյան 70-ամյակին նվիրված հատուկ նիստը: Վերջինիս ներկա էին շատ երաժիշտներ, որոնք ունկնդրում էին մեծավաստակ դիրիժորի կյանքի ու գործունեության մասին զեկույցը: Այնուհետև խոսեց Սերգեյ Սերգեևիչը:

Անզուգական հումորով ու կենդանի անմիջականությամբ նա Հ.Վուդին շատ դիպուկ բնութագրող մի քանի էպիզոդ պատմեց: Դրանցից հատկապես մեկը մնաց իմ հիշողության մեջ:

Պրոկոֆևն առաջին անգամ համերգների էր գնում Լոնդոն ու չգիտեր, թե ով պետք է դիմավորի իրեն և կայարանից ուր պետք է գնա: Լոնդոնի ողջ ճանապարհին այդ հանգամանքը նրան շատ էր անհանգստացնում: Վերջապես, գնացքը մոտեցավ կառամատույցին: Պրոկոֆևը դուրս եկավ վագոնից և շփոթված կանգ առավ տեղեկատու տաղավարի մոտ: «Հանկարծ, – պատմում է Պրոկոֆևը, – տեսնում եմ մի հեղինակավոր պարոնի, որն արագորեն քայլում է հենահարթակի երկայնությամբ՝ կրծքին սեղմած իմ Դաշնամուրային Առաջին կոնցերտի պարտիտուրը: Դա Հենրի Վուդն էր …»:

Ճամփորդություն Իտալիա

«Խորհրդային Միության երաժշտական կյանքի մասին իտալացիների պատկերացումները երբեմն միանգամայն ֆանտաստիկ բնույթ են կրում: Այսպես, օրինակ, պրես-կոնֆերանսներից մեկի ժամանակ մի ականավոր երաժշտաքննադատ հարցրեց ինձ. «Արդյո՞ք Խորհրդային Ռուսաստանում նվագում են Բախի և Բեթհովենի երաժշտությունը»:

«Խոսելով իմ այցելության մասին՝ որոշ թերթեր հարկ էին համարում իրենց զարմանքն արտահայտել այն կապակցությամբ, թե Իտալիա է ժամանել այն նույն կոմպոզիտոր Խաչատրյանը, որը երաժշտության մասին բոլշևիկյան կուսակցության Կենտրոնական Կոմիտեի որոշումից հետո «ինչպես հայտնի է, աքսորվել է Սիբիր»:

Յան Սիբելիուսի մասին

«Իհարկե, ամենամեծ տպավորություններից մեկը, գուցե և, ուժեղագույնը թողել է վրաս հանդիպումը Յան Սիբելիուսի հետ: 1955թ.-ի դեկտեմբերի 8-ին կլրանա կոմպոզիտորի 90-ամյակը:

1904թ.-ից Յան Սիբելիուսը մշտական ապրում է Հելսինկիից 40 կմ հեռավորության վրա գտնվող իր ամառանոցում՝ Յարվենպեեում: Ես հուզմունքով էի ներս մտնում համեստ երկհարկանի տան շեմքից, որը գտնվում էր լճից ոչ հեռու, բլրակի վրա, խիտ սոճուտում: Ճանապարհին մտածում էի կենդանի դասականի հետ իմ մոտալուտ հանդիպման մասին. կոմպոզիտոր, որի ստեղծագործական գործունեությունը սկսվում է դեռևս անցյալ դարի 80-ական թվականներից: Ինչպիսի՞ն է նա: Ինչպե՞ս կընդունի ինձ: Ինչի՞ մասին խոսեմ նրա հետ: Չեմ թաքցնի, ես խորապես հուզվել էի այն պարզ ու սրտառուչ վերաբերմունքից, ինչպես ընդունեց Սիբելիուսն ինձ ու իմ ընկերներին: Նա ներս մտավ առույգ, ձիգ կեցվածքով, արտաքինից մի փոքր խիստ. բայց միայն արտաքինից…

Սենյակում, որտեղ նստած էինք, մեծ ռադիոընդունիչ կար: Սիբելիուսն, հավանաբար, շատ ժամանակ է անցկացնում այդ ռադիոընդունիչի մոտ՝ լսելով աշխարհի բոլոր երկրների երաժշտական հաղորդումները: Զրուցելիս նա մեծ ջերմությամբ էր հիշում հանդիպումները Դ.Կաբալևսկու, Դ.Օյստրախի, Է.իլելսի հետ, որոնք մի քանի տարի առաջ էին այցելել նրան: Հիշում էր նաև Պետերբուրգը, որտեղ բազմիցս եղել էր դարասկզբին: Հիշում էր Չայկովսկուն, լազունովին, Ռիմսկի-Կորսակովին, որոնց անձամբ ճանաչում էր: Խոսեցինք արդի արևմտյան երաժշտության, ժամանակակից կոմպոզիտորների առջև ծառացած խնդիրների մասին:

– Ոմանք երաժշտությունը հորինում են գլխով, ոմանք՝ ոտքերով, ոմանք էլ՝ սրտով, – արտահայտիչ կերպով ասաց Սիբելիուսը»:

Մյասկովսկու մասին

«Մյասկովսկին ուսանողներին երբեք չէր ճնշում իր սեփական ստեղծագործական սկզբունքներով: Մեզ հետ վարվում էր ինչպես հավասարը հավասարին, չափազանց քաղաքավարի էր ու սիրալիր: Նա մտերմավարություն թույլ չէր տալիս, բոլոր աշակերտներին «դուք»-ով էր դիմում, խոսում էր նրանց հետ անուն- ազգանունով …»:

«Մի քանի անգամ ես անպատրաստ գնացի դասի: Վերջապես, Մյասկովսկին խստորեն հարցրեց, արդյոք ի՞նչ է կատարվում ինձ հետ: Ես ասացի, որ «տհաճություններ և մտածմունքներ» ունեմ: Նիկոլայ Յակովլևիչը ժպտաց.

– Ահա և օգտվե՛ք առիթից: Երաժշտություն գրեք: Միայն թե մի լռեք. դա ամենից վատն է: Երաժշտության մասին պետք է մտածել միշտ, ամենուրեք…

Հետագայում, Մյասկովսկու մահից հետո նրա օրագրերում ես կարդացի, որ արվեստագետ կարող է դառնալ միայն նա, ով անդուլ կերպով է ստեղծագործում. «այլապես ժանգոտվում է ուղեղը»:

Տեքստը` Khachaturian.am-ից