Այսօր փիլիսոփաներն ու քաղաքագետներն ավելի շատ են խոսում իշխանության նոր համակարգերի ձևավորման մասին, որոնք, կարծես, արտաքինից մաքուր ժողովրդավարական են, բայց միևնույն ժամանակ իրենց ներքին էությամբ դառնում են ավելի շատ ավտորիտար։ Վերջին տարիներին բազմաթիվ տեսություններ են հայտնվել, որոնց հեղինակները խոում են միանձնյա և կոշտ մեթոդներով կառավարվող պետության մասին և վկայակոչում են ժամանակակից Չինաստանի, Ռուսաստանի կամ Թուրքիայի օրինակը։ Սա, կարծես ոչ ժամանակակից մոտեցում լինի, որի գաղափարական աղբյուրները կարելի է տեսնել 20-րդ դարի տոտալիտար գաղափարախոսություններում կամ այդ հասարակությունների քաղաքակրթական յուրահատկություններում։
Ամենայն հավանականությամբ, մեր կողմից դիտարկված վերափոխումները դեմոկրատական զարգացած երկրների հաջողությունների ցավալի արձագանքն են, սակայն այս մեկնաբանությունը չի կարող բացատրել՝ ինչու այսօր շատ ավտորիտար երկրներ տնտեսական հարաբերություններում ավելի հաջողակ են, քան ժողովրդավարությունները։ Այս սցենարին հավելյալ թատերականություն են հաղորդում ֆուտուրոլոգիական ուսումնասիրությունները, որի հեղինակները խոսում են արհեստական ինտելեկտի աննախադեպ առաջընթացի և նախընտրելի վարքագծի կանխատեսման տեխնոլոգիաների մասին։ Լիովին հնարավոր է, որ մոտ ապագայում չափազանց հեշտ լինի մանիպուլյացիայի ենթարկել ընտրական գործընթացները։ Այլ կերպ ասած, ապագայում համաշխարհային տոտալիտարիզմի նոր դարաշրջանի գալստյան հետ կապված նրանց մտահոգությունները չպետք է անհիմն համարել։
Միևնույն ժամանակ, տեղի ունեցող փոփոխությունները հասկանալու համար կառաջարկեի խորհել լիովին այլ մոտեցման մասին։ Ժամանակակից անոմալ պետությունները զգալիորեն տարբերվում են ոչ միայն մեր օրերի օրինակելի ժողովրդավարություններից, այլև անցյալի դասական բռնապետություններից։ Նրանց տարբերությունն, իմ կարծիքով, կայանում է մեկ այլ ծայրահեղ կարևոր հանգամանքում, որի արժեքը հաճախ թերագնահատված է։
19-րդ դարի վերջից սկսած ոչ մի ձեռքբերում կամ ռազմական ավար չի կարողացել փոխհատուցել այն վնասը, որն հարկադրված կրել է նույնիսկ զինված հակամարտության հաղթող կողմը։ Եթե դիտարկենք պետության պատմությանը, ապա պարզ կդառնա, որ դրա ծագումն անշեղորեն կապված է ոչ միայն դասակարգային բաժանման առաջացման, այլև սոցիալական հարստության անհամաչափ բաշխման հետ։ Չափազանցություն չի լինի պնդել, որ հեռավոր անցյալում մարդկությունը վերապրել է հսկայական գույքային շերտավորում, իսկ պետության հիմնական գործառույթն «ագահ ղեկավարների կողմից ճնշված մեծամասնությունից թալանի միջոցով ձեռք բերվածի պաշտպանությունն է (հարստություն)»։ Երկար ժամանակ հողը համարվել է հիմնական ակտիվ, որի համար տարբեր պետություններ կռվում էին միմյանց դեմ, իսկ պետական իշխանության ներգրավվածությունը (ես չեմ խոսում կառավարողի կարգավիճակի մասին) բացառիկ հարստության հուսալի աղբյուր էր։
Այդ ամբողջ ընթացքում, սակայն, հասարակությունները փորձել են փոխել իրերի դրությունը՝ իշխանությունն առանձնացնելով տնտեսական գերակայությունից։ Ավանդաբար համարվում է, որ բուրժուական հեղափոխությունները դարձել են հաջող փոխակերպման օրինակներ, սակայն նման փորձերն ամրագրված են շատ ավելի վաղ՝ աթենական ժողովրդավարության ձևավորումից մինչև բրիտանական «Ազատությունների մեծ խարտիան»։ Անհատական սուբյեկտության աճից բացի, իշխանության ավանդական նպատակները, որպես հարստության կենտրոն, նույնպես ոչնչացվել են տեխնոլոգիական փոփոխությունների՝ հիմնականում զինված ուժերի կողմից։ Մի կողմից, մենաշնորհի և սահմանափակ արժույթի արժեքը նվազել է, իսկ մյուս կողմից՝ պատերազմի միջոցով պետությունների միջև հարաբերությունների հստակեցման ծախսերն աճել են։
Հենց այդ պահին համաշխարհային քաղաքակրթության եվրոատլանտյան կենտրոններում տեսանելի դարձան զարգացման երկու տարբեր ուղիներ։ Մի կողմից, հասարակությունը փորձում էր կտրականապես սահմանափակել տնտեսական պահանջները «սոցիալական պայմանագրի» միջոցով։ ժողովրդի կողմից ընտրված և ժողովրդին հաշվետու ներկայացուցիչների լիազորությունները հստակ սահմաններ ունեին։ Հարստությունը դարձել է «պոզիտիվ» իշխանությունից զատված։ Նման համակարգերում ձեռնարկատերերը պարտավոր էին հարկեր վճարել, այլ ոչ թե «բաժանել» հասարակությանը համաձայն կառավարիչների կամայական որոշումների։ Արդյունքում կար մի համակարգ, որտեղ իշխանությունը դադարել էր գործել որպես խոշոր հաջողություններ ձեռք բերելու միջոց։ Այսօր զարգացած երկրներում միլիարդատերերի շարքում չկա որևէ մեկը, ով բարձր պաշտոններ կզբաղեցներ նախքան իր հիմնական ակտիվների ձեռք բերելը։
Մյուս կողմից, որոշ պետություններ ընտրել են զարգացման տրամագծորեն հակառակ վեկտոր։ Նրանք այնքան էլ չեն նվազեցրել իշխանությունների պահանջները՝ թույլ տալով, որ անհատները կարողանան ծաղկել, քանի որ իշխանությունը դարձրել են պաշտամունքի յուրահատուկ առարկա՝ դրա ինստիտուտները հռչակելով որպես բարձրագույն հասարակական կամքի դրսևորում։ Այս տեսակի պետություններում բարձրագույն վերնախավը ղեկավարում էր թե հասարակության ռեսուրսները, թե իր հպատակներին, ինչպես որ անհրաժեշտ էր գտնում, սակայն նույնիսկ այստեղ պետական իշխանությունն աննախադեպ հարստության կուտակման միջոց չէր։ 20-րդ դարի ամենամեծ բռնակալները և մարդասպաններն իրենց օրերն ավարտել են ամենևին ոչ Կրեսոսի պես։ Այս դեպքում հարստությունը դարձել է «նեգատիվ» իշխանությունից զտված։ Այլ կերպ ասած, նոր ժամանակների և ժողովրդավարությունը, և բռնապետությունը զգալիորեն տարբերվում են հնագույն աշխարհի և միջին դարերի միապետություններից, առաջին հերթին նրանով, որ իշխանությունը հարստացման միջոց չէր, և այդ երկրների ղեկավարներն անձամբ չէին վերահսկում ազգային հարստության զգալի մասը։
Մարդկության պատմության վերջին հարյուրամյակը դարձել է ժողովրդավարության և տոտալիտարիզմի հակադրության դարաշրջան։ Նրանց էպիկական պայքարն ավարտվել է ժողովրդավարական համակարգի վստահ հաղթանակով։ Եթե դուք պատմության այդ մասը կրճատեք, որը դեռ հասանելի է նախորդ սերնդի անձնական ընկալումներում, ապա կպարզվի, որ Ֆրենսիս Ֆուկույաման իր հաճախ քննադատված տեսությամբ ճիշտ էր։ Պատմությունը, որտեղ ժողովրդավարությունները դեմ են տոտալիտար հասարակություններին, իրականում ավարտվել է։ Ավանդական «գաղափարական» տոտալիզմն անցել է անցյալի գիրկը։ Սակայն դա չի նշանակում, որ հասարակությունը գտել է իր կատարյալ ձևը։ Ավտորիտար համակարգերը չեն անհետացել։ Անհետացել են, կրկնում եմ, միայն նրանց գաղափարական ուղղությունն ու բովանդակությունը։
Այն ինչն այսօր որպես տոտալիտարիզմի վերածնունդ են ընկալում, իրականում այդպիսին չէ։ Շատ երկրներում 21-րդ դարի ավտորիտար ռեժիմները փորձել են վերստեղծել այն, ինչը, թվում է, վաղուց անցել էր միջնադարի միապետական կարգերի հետ մեկտեղ. խոսքը իշխանության և հարստության սերտաճման մասին է։ Պետք է ընդունել, որ այդ ուղղությամբ նկատելի հաջողություն է գրանցվել։ Մենք բոլորս որոշակի նոր միջնադարի վկաներ ենք այն առումով, որ իշխանությունը դառնում է չափազանց «առևտրային»։Ինչպես տարբեր մակարդակներում դրա կրողները, այնպես էլ գործարարները կազմում են հասարակության ամենահարուստ դասը։ Մարդիկ նրանց կողմից ընկալվում են ոչ թե որպես հասարակության զարգացման աղբյուր, այլ սեփական կապիտալի ավելացման միջոց (այստեղից էլ «օրվա արտահայտությունն» այն մասին, որ Ռուսաստանում մարդիկ «նոր նավթ են»)։ Մմեն ինչ հասարակության մեջ՝ պաշտոններից մինչև արդարադատություն և ուժային կառույցներ, դառնում է կոռումպացված և վաճառված։
Նման պետություններում գերիշխող գաղափարախոսություն չկա՝ նրանք պատրաստ են սադրանքների, բայց ոչ լայնածավալ պատերազմի։ Սեփական կարիքներին պետության ծառայեցման վարքը մոտենում է բացարձակ միապետությունների ժամանակաշրջանի կարգերին։ Անձնական հավատարմությունը ղեկավարին, ինչպես և նախկինում, դառնում է կարիերայի աճի միակ հիմքը։ Նման «առևտրային դիկտատուրաները» կարող են տարբեր տեսք ունենալ՝ օրինակներ վերացնելով Լիբիայի Ջամահիրիայից կամ էլ Չավեսի Վենեսուելայից ընդհուպ մինչև Ռուսաստան ու Թուրքիա, սակայն բոլորի նպատակը մեկն է՝ իշխանության կերպափոխումը դարձնել ղեկավարի և նրա հետնորդների անձնական հարստացման միջոց։
Առևտրականացված պետությունները, որոնք եկան փոխարինելու սպառված դիկտատուրային (ինչպես Ռուսաստանում, շատ հետխորհրդյաին երկրներում կամ Ճապոնիայում), հաստատվել են այնպիսի երկրներում, որոնք չգիտեն, թե ինչ է ժամանակակից պետականությունը (ինչը կապված է նախևառաջ Աֆրիկայի հետ) կամ ծագել են այսօրվա մարտահրավերներին ձախողված արձագանքի հիման վրա (ինչպես Կուբայում, Վենեսուելայում և Լատինական Ամերիկայի այլ երկրներում), նրանք տարբեր կերպ են կառուցում իրենց հարաբերությունները բնակչության հետ, բայց գրեթե միշտ ընդունում են ֆորմալ ժողովրդավարական ընթացակարգերի առկայությունը, թույլատրում են իրավական նորմերի ու որոշումների իմպլեմենտացիայի պայմանական ընտրողականություն, հեշտությամբ կարողանում են բաժանվել սեփական այն քաղաքացիներից, ովքեր պատրաստ չեն դառնալու նոր համակարգի պտուտակներ։
Ահա թե ինչու, շատ դեպքերում զարգացած աշխարհն անակնկալի եկավ նոր պետական ձևերի առաջացումից և պատրաստ չէ պայքարել «աշխարհի հարավից» կեղտոտ փողերի հսկայական հոսքերի դեմ։ Այն ունակ չէ ամբողջովին հասկանալու սեփական երկրները թալանողների գործողությունների ամբողջ ծավալը և չի կարողանում ադեկվատորեն գնահատել առկա status quo-ն պահպանելու թալանչիների պատրաստակամության աստիճանը։
Հիմնական հարցը, որն իհարկե, առաջանում է նման իրավիճակներում՝ արդյո՞ք այդ նոր «բարձրացող աստղերը» կարող են դառնալ զարգացած աշխարհի իրական հակառակորդներ և բախվել դրա հետ 20-րդ դարի սառը պատերազմի կամ 1939-1945 թվականների մեծ համաշխարհային պատերազմի նման։ Իմ կարծիքով, այս հարցի պատասխանը կարող է լինել միայն բացասական։ Առևտրականացված պետությունները սպառնալիք են ներկայացնում ամենից առաջ սեփական քաղաքացիների համար, որոնց կյանքը բավականին բարդ է (ինչպես նույն Վենեսուելայում), կամ ավելի դժվար կլինի (ինչը հիմա տեղի է ունենում Ռուսաստանում)։ Երկարաժակետ հեռանկարում ոչ մի պետություն, եթե նրանք չեն հրաժարվում իրենց ներկայիս քաղաքական ձևից, չունեն զարգացած, ազատ և ժողովրդավարական հասարակություն դառնալու հնարավորություն, որը, սակայն, չի նշանակում, որ նրանք չեն կարող գոյատևել իրենց ներկայիս կամ միայն մի փոքր փոփոխված ձևով ավելի շատ տասնամյակների ընթացքում։
Եվ այսպես, ապագա աշխարհակարգը կախված է նրանից՝ որքան արագ են զարգացած երկրների մայրաքաղաքներում գիտակցում, որ աշխարհը բաժանվում է ոչ թե Արևելքի և Արևմուտքի, ժողովրդավարության և դիկտատուրայի, այլ ներկայի և անցյալի, որ եվրոատլանտյան քաղաքակրթությունը բախվում է ոչ թե իրենից սկզբունքորեն տարբեր ինչ-որ բանի, այլ ինքն իրեն։ Եվ երբ կլինի այս ամենի գիտակցումն, ավարտի զգացումը, եթե ոչ ամբողջ պատմության, ապա նրա ամենավտանգավոր դրվագներից մեկինը կրկին կդառնա գործնակնում ամենաթափանցը։
Հրապարակման բնօրինակը՝ snob.ru կայքում։