Եվրոպական ավտորիտար պետություն

Հատված տնտեսական գիտությունների դոկտոր, սոցիոլոգ և հասարակական գործիչ Վլադիսլավ Ինոզեմցևի «Ոչ ժամանակակից պետություն» գրքից, որում նկարագրված են այն խնդիրները, որոնց Ռուսաստանը 21-րդ դարում որպես պետություն բախվում է։

Ժողովրդավարության և դիկտատուրայի միջև գլոբալ հակամարտությունում  առաջինի հաղթանակը ցույց տալու և «պատմության ավարտն» ազդարարելու  համար բազմաթիվ քաղաքական ռեժիմներ, որոնք այս կամ այն կերպ ընտրական գործընթացներ էին կազմակերպում, սկսեցին կոչվել «ժողովրդավարություններ»։  Արևմուտքում սկսեցին խոսել «խորհրդատվական» (deliberative)  ժողովրդավարության, իսկ Ռուսաստանում «ինքնիշխան» ժողովրդավարության մասին։ Կասկած չկա, որ նմանատիպ անուններն ավելանալու են։ Մինչդեռ, պետք է վերադառնալ ժողովրդավարության դասական սահմանմանը և տեսնել, որ դրա կարևորագույն բաղադրիչը ժողովրդի կարողությունն է «ընտրել և փոխել իշխանությունն՝ ազատ և արդար ընտրությունների միջոցով»։ Հարցնենք ինքներս մեզ, արդյոք «ժողովրդավարական» Ռուսաստանի ընտրողներին երբևէ հաջողվել է փոխել իրենց առաջնորդին։ Մեր երկրում վերջին հազար տարում ժողովրդավարություն գոյություն չի ունեցել և չունի։ Եղել են շրջաններ, երբ բնակչության կարծիքը փոքր ինչ ավելի արժեք է ունեցել, բայց միայն դա։

Հեղինակը նշում է մի քանի պատճառ, ըստ որի հնարավոր չէ Ռուսաստանում հաստատել լիբերալ ժողովրդավարություն։ Նախ պետք է սկսել «պետություն» երևույթից, որպես մի բան, որն ինքնին արժեք է և գերակա է հասարակաության և մարդկանց նկատմամբ։ Այն ազգի գոյության համար պարտադիր նախապայման է և չի ենթադրում քննադատատական վերաբերմունք։ Պետությունը պարտադիր անձնավորված չէ և մարդկանց գիտակցության մեջ հաճախ նույնականանում է «իշխանության» հետ, հատուկ էլիտար խմբի, որը ոչ միայն բարձագույն կառավարչական որոշումներ է կայացնում, այլ նաև սահմանում է պետության և նրա ենթակաների միջև երկխոսության ձևավաչափը։ Ժամանակակից ժողովրդավարական հասարակություններում կան մարդկանց խմբեր, որոնք կարող են աջակցել իշխանության մեջ գտնվող քաղաքական ուժին, իսկ դրա պարտության դեպքում դառնալ ընդդիմություն։ Ռուսաստանի հատկանշական գծերից մեկն այն է, որ երկրում գոյություն չունի ընդդիմություն, կան միայն «այլախոհներ», որոնք կամ չեն հասկանում «իշխանության» ճշմարտացիությունը, կամ գիտակցաբար խանգարում են իրենց երկրին «ոտքի կանգնել»։

Երկորդ պատճառը, որը նույնպես կարևոր է, ռուսական քաղաքականության անձավորվածությունն է։ Եթե «իշխանության» մոտ խնդիր է առաջանում, դրանք առաջանում են ուժեղ անհատների տեսքով, որոնք համարձակվել են ձեռնոց նետել «առաջին դեմքին»։ Մեկ խարիզմային դիմակայում է մեկ ուրիշը։ Սակայն գործնականում խոսքը քաղաքական ուժերի կայացմանը նպաստելու մասին չէ, ովքեր կկարողանային «կարգավորել» սոցիալական տարածությունը։ Այս իսկ պատճառով Ռուսաստանում չի եղել և չկան բառի բուն իմաստով կուսակցություններ։ Կուսակցությունները եղել են և կան «լուռ մեծամասնություն» կազմող զանգվածները, կամ մեծահարուստների և չինովնիկների «աջակիցներ»։ Գաղափարական խմբերը, որոնք եվրոպական պատկերացումներով անվանում են կուսակցություն, բացակայում են։ Հեղինակի կարծիքով դրա պատճառը լայն զանգվածների կողմից քննադատական մտածելակերպի բացակայությունն է։ Ռուսաստանում գաղափարախոսությունները միշտ պրիմիտիվացվել են, բայց անգամ այդ տեսքով մեծ դժվարությամբ են ընկալվել։ Հետևաբար, կառավարման և հասարակական կազմակերպման ավելի ռացիոնալ մեթոդները չէին կարող գոյություն ունենալ, իսկ արժեքների և գաղափարների մրցակցությունը գործնականում բացառված է եղել։

Հաջորդ պատճառը մի փոքր այլ բնույթի է։ Իր ողջ պատմության ընթացքում Ռուսաստանը (բացառությամբ 1950-70-ականների կարճ շրջանի) եղել և մնում ռեսուրսային տնտեսությամբ երկիր։ Պետությունը հիմնականում ունի վերաբաշխող դեր և  կենտրոնացած է հարստության ստացման և համապատասխան ուղղություններով այն բաշխելու վրա։ Մինչև այսօր բյուջեի առյուծի բաժինը ձևավորվում է հումքի ռենտայից, ընդ որում երկրորդ տեղում մաքսային տուրքերն են։ Սա հանգեցնում է նրան, որ մարդկանց մեծամասնության գիտակցության մեջ հարստության վերաբաշխումն ավելի կարևոր է, քան դրա բաժանումը։ Սա լրջորեն խոչընդոտում է ժողովրդավարությանը։ Այն չի կարող լինել գերակա քաղաքական կարգ, քանի որ պետությունը տնտեսապես իր ենթակաների կարիքը չունի։

Սակայն պետք չէ մտածել, որ այստեղ չկան ժողովրդի կամարտահայտության տարրեր։ Հետևապես, ինչպիսի՞ քաղաքական ռեժիմ գոյություն ունի Ռուսաստանում 21-րդ դարի սկզբին։ Հեղինակն անվանում է այն «կանխարգելիչ պլեբիսցիտար» ռեժիմ և առանձնացնում դրա երեք հիմնական հատկանիշները։

 Առաջինն, իշխանությունը ձգտում է պատասխանել ոչ թե իրական մարտահրավերներին և խնդիրերին, այլ ավելի շատ կռահել կամ նույնիսկ ձևավորել դրանք։ Փոխարենը հասարակության նախընտրությունները պարզելու՝ այն ստեղծում է «տարաբաժանումներ» ու «խաչմերուկներ»՝ պարտադրելով հասարակությանն իր օրակարգը։ Երկրորդ, հարցերը, որոնք իշխանությունը դաշտ է նետում, ձևավորված և փաթեթավորված են այնպես, որ չեն ենթադրում որևէ տարակարծություն։ Օրինակ՝ հնարավոր չէ դեմ լինել ահաբեկչության դեմ պայքարին։ Կամ ցանկանալ ոչնչացնել ավանդական արժեքները և էթիկական նորմերը։ Կամ թույլ տալ օտար ղեկավարներին  որոշել, թե ինչպես պետք է մեր պետությունը զարգանա։

Երրորդ, օրակարգը, որը առաջ է տանում այսպիսի ռեժիմը, օբյկետիվորեն չի կարող լինել տնտեսական։ Եթե հաջողակ ժողովրդավարական պետություններում հիմնական հարցերն են հարկերը, շրջանների ֆինանսավորումը , առողջապահության և կրթության համակարգերը, ապա Ռուսաստանում դրանք ընդհանրապես չեն ազդում քաղաքական օրակարգի վրա։ Տնտեսական խնդիրների (որի մակարդակում ամեն  մարդ ունի սեփական շահը) փոխարեն քաղաքական-գաղափարախոսական խնդիրների վրա շեշտը դնելն ապահովում է պոտենցիալ ընտրողների կտրվածությունն իրական խնդիրներից՝ թույլ տալով նրանց միայն հավանություն տալ էլիտայի քաղաքական կուրսի հերթական նորություններին։ Երկրում ստեղծված քաղաքական համակարգն, ըստ Ինոզեմցևի, թույլ չի տալիս խոսել ժողովրդավարության գոյության մասին։  Միևնույն ժամանակ օտարերկրյա գործիչներին և փորձագետներին երկու գործոն թույլ չի տալիս ընդունել, որ նրանք գործ ունեն սովորական ավտորիտար դիկտատուրայի հետ։ Մի կողմից Ռուսաստանն,  ի տարբերություն ԽՍՀՄ-ի, առաջընթաց է գրանցել մարդու հիմնարար իրավուքների և ազատությունների ապահովման գործում։ Մյուս կողմից, դա ռուսական իշխանությունների կողմից արևմտյան ինստիտուտների արհեստական կրկնօրինակումն է։

Պետք է խոստովանել, որ տվյալ կանխավարկածի հասատման համար կա ևս ոչ պակաս կարևոր հիմնավորում։ Ռուսաստանում հայտնվելով՝ արևմտյան աշխարհի ներկայացուցիչը մարդկանց վարքի մեջ լուրջ տարբերություն չի տեսնում, ինչը կարող էր դրդել նրան այն մտքին, որ անձնական ինքնարտահայտումն այստեղ էականորեն սահմանափակված է։ Ավելին, դրվար է հրաժարվել այն մտքից, որ ռուսներն ավելի ինդիվիդուալ են, քան եվրոպացիները և ավելի շատ են պատրաստ իրենց հույսը սեփական ուժերի վրա դնել, ավելի նախաձեռնող են և ստեղծարար։ Մեծամասնությունն օրինապահ քաղաքացներ են, սակայն նրանց հաջողվել է օրենքների նորմերի վրա դնել սեփական պատկերացումները թույլատրելիի  ու ճշմարիտի վերաբերլյալ և յուրօրինակ կոմպրոմիս գտնել երկուսի միջև։ Դժվար է չհամաձայնվել հայտնի ռուս պատմաբան Ա. Միլլերի հետ, ով ասում էր, որ «ապրելով ժողովրդավարական ստանդարտներին անհամապատասխան Ռուսաստանում, զգում ես քեզ անհատապես ազատ»։

Սակայն այն, ինչի մասին մենք խոսում ենք, ավելի շատ սոցիալական հասկացություն է, քան անհատի հատկանիշ։ Այն դրսևորվում է անհատի և պետության միջև հետադարձ կապի համակարգվածությամբ և արդյունավետությամբ և հենց այստեղ Ռուսաստանը չունի էական առաջընթաց։ Միևնույն ժամանակ անհատական ազատության ընդլայնումը պայմանավորել է երկու մեծ փոփոխություն, որոնք ապահովում են նոր ավորիտար մոդելի կայունությունը։ Մի կողմից, քաղաքականության մեջ ինքնադրսևորման անհնարինությունը և բյուրոկրատիայի գերակայությունը անհանգստացնում են հասարակության աննշան մասին։ Մարդկանց մեծ մասը հեշտությամբ իրացնում են իրենց բողոքի պահանջը հաղորդակցվելով (նաև վիրտուալ), սեփական կենսամակարդակի բարձրացմամբ, բիզնեսում ինքնադրսևորվելով, ոչ քաղաքական կազմակերպություններում և այլ տեղերում։ Մյուս կողմից, որպեսզի հասարակությունն ազդեցություն ունենա իշխանության վրա, այն պետք է համախմբված լինի՝ մեծամասնության կողմից ընդունվող դժգոհությունների շուրջ։

Խորհրդային իշխանության դեմ զանգվածային ընդդիմությունը, հեղինակի կարծիքով առաջացել է նրանից, որ մեծ թվով մարդիկ պետական քաղաքականության պատճառով չեն կարողացել բավարարել սեփական պահանջները՝ կրոնական, մշակութային, տնտեսական և այլ բնույթի։ Բայց այն փաստը, որ շատ մարդիկ օբյեկտիվորեն ձգտում էին ոչ թե նոր բանի ստեղծմանը, այլ հնի քանդմանը, բացատրում է այն, որ այդ նպատակին հասնելուց հետո այդ ակտիվ քաղաքացիների հետաքրքրությունը կենտրոնացավ իրենց սեփական խնդիրների վրա։ Բացի այդ, պետք չէ մոռանալ նաև սահմանների բացությունը. ով այսօր իրեն չի համարում ռեժիմի հետևողական հակառակորդը, կարող է ընտրել կամ պայքարել դրա դեմ, կա՛մ լքել երկիրը։

Վերոնշյալ սկզբունքերը երեք կարևոր իրողության պատճառ են հանդիսանում հետխորհրդային Ռուսաստանում։

Առաջինը, քաղաքական և տնտեսական շահերի տարանջատվածությունն է։ Ռուսների գիտակցության մեջ քաղաքական ակտիվությունը կապված չէ տնտեսական հնարավորությունների և բարեկեցության հետ։ Սա ոչ միայն Պուտինի կառավարմանն է վերաբերվում, այն նաև Ելիցինի։ Քաղաքականությունն անջատելով տնտեսությունից, ռուս առաջնորդները հասարակական դիսկուրսից հանեցին բոլոր հիմնական թեմաները, որոնք նորմալ ժողովրդավարական երկրներում առաջնային հարցեր են։ Արդյունքում ստացվում է, որ իշխանությունները պատասխանատու են միայն հաջողությունների համար, իսկ տնտեսական և ֆինանսական դժվարությունների մեջ մեղադրում են կամ բիզնեսմեններին կամ արտաքին ուժերին և օբյեկտիվ հանգամանքներին։

Երկրորդ, դա կոլեկտիվ գործողությունների հետևողական արժեզրկումն է։ Մարդկանց նկատմամբ պետության գերիշխանության կարևոր բաղադրիչ է եղել հսկայական քանակի կանոնների և օրենքների ստեղծումը, որին հետևելն անհնար է դարձնում նորմալ ապրելը։ Ընդ որում դրանց չհետևելը կարող էր թույլատրվել, բայց դրանց փոփոխությունը՝ ոչ։ Այն ենթադրել և ենթադրում է անհատական պայմանավորվածություններ, որն ամրացնում է այն համակարգը, որը հիմնված է բացառությունների վրա։ Ռուսաստանում եղած իրողությունները ցույց են տալիս, որ իշխանության հետ «ընկերաբար» կարելի է պայմանավորվել ամեն ինչի մասին, բայց ճնշում գործադրելով ոչինչ հնարավոր չէ ստանալ։ Ցանկացած կոլեկտիվ ակտ դառնում է ոչ այնքան վտանգավոր, որքան անարդյունավետ։

Երրորդ, ստեղծված կարգից հնարավոր է «անհատապես խուսափել»։ Այսօր ռուսական քաղաքական դասն անհրաժեշտ չի համարում ոչնչացնել իր ընդդիմադիրներին. հերիք է միայն դուրս մղել նրանց հասարակությունից կամ երկրից։ Դրան կարելի է հասնել ներքին էմիգրացիայով կամ պարզապես երկիրը լքելով։ Սա Վ. Պուտինի ժամանակների  ամենանշանակալի սոցիալական տեխնոլոգիան է եղել։  Բաց սահմանները հանգեցնում են, ոչ թե ռեժիմի համար հնարավոր վտանգ ներակայացնող տեղեկատվության կամ պրակտիկայի ներհոսքի, այլ դրանք ընկալողների երկրից հեռանալուն։ Արդյունքում մենք ստանում են ազատ հասարակություն, բայց ավտորիտար իշխանությամբ, մի խառնուրդ, որը միշտ համարվել է անհնար, բայց ըստ երևույթին բավական ամուր և կայուն է։

Ավարտելով այս ընթացքը՝ չենք կարող չանդրադառնալ մի առանձահատուկ խմբի, որը հետխորհրդային շրջանում բյուրեղացել է որպես կառավարող դաս։ Եթե ոչ միայն զարգացած արևմտյան և հաջողությամբ արդիականացող ոչ արևմտյան հասարակություններում լինում են մի քանի էլիտար խմբեր (քաղաքական, գործարար, ինտելեկտուալ, ռազմական և այլն), ապա Ռուսաստանում պետականության ձևավորման ընթացքում դրանք բաժանված չէին։ Գործարարները հասկացան, որ փողն ամեն հարց չի լուծում, իսկ իրական ազդեցությունը և անվտագությունը գալիս է պետական պաշտոնների հետ։ «Իշխանության ուղղահայացի» ամրացումը պահանջում էր ռազմական և իրավապահ մարմինների աշխատողների ներառումը պետական կառավարման մեջ։ Իրենց բնական պահանջները բավարարելուն զուգահեռ «կյանքի տերերը» սկսեցին գնել գիտական կոչումներ և աստիճաններ։ Այլ կերպ ասած՝ իշխանությունը վերածվել է մեկ միասնական կորպորացիայի։ 

Այս «իշխանությունը» և «էլիտան» բավական բաց են, քանի որ նոր կադրերի ներհոսքը կարևոր անհրաժեշտություն է, սակայն դրանց հավաքագրումը ոչ թե արվում է ժողովրդավարական սկզբունքերով և նույնիսկ ոչ ըստ կոմպետենտության, այլ անձնական հավատարմության (ձեռք բերված կարիերայի ընթացքում ոչ ֆորմալ կապերով) և բարեկամական ու ընտանեկան հարաբերությունների սկզբունքներով։ Եթե օրինակ ԱՄՆ-ում Դ. Թրամփի առաջարկած գլխավոր դատախազ Ջ. Սեշնսը ուղիղ հայտարարում է Կոնգրեսում, որ այդ պաշտոնին նշանակվող մարդը պետք է կարողանա ասել «ոչ» անգամ նախագահին, եթե վերջինս չափը անցնի, ապա Ռուսաստանում բոլոր չինովնիկները հավատարիմ են այն կանոնին, որը լավագույնս արտահայտել է մի քանի տարի առաջ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախկին նախագահ Վ. Չուրովի կողմից. «Իսկ Վլադիմիր Պուտինը կարո՞ղ է սխալ լինել»։

Ինքնին, այն, որ Ռուսաստանը ժողովրդավարություն չի հանդիսանում, դեռևս չի նշանակում, որ դրա մասին խոսողները կարող են հստակ սահմանել այդ քաղաքական ռեժիմի էությունը։ Աշխարհում, որտեղ մասնագետները առանձնացնում են ժողովրդավարության տասնյակ տեսակներ, կան նաև ոչ պակաս մեծ թվով ավտորիտարիզմի տեսակներ։ Ընդ որում մեր կողմից նշված հանգամանքները՝ նախևառաջ իշխանության բոլոր լծակների և հարստության մեծ մասի կուտակումը էլիտար նեղ խմբի ձեռքերում, թույլ է տալիս ենթադրել, որ Ռուսաստանում պետությունն ունի հասկանալի իդեալ, որին այն ձգտում է. այդ իդեալը կորպորատիվ պետությունն է։ Եվ խոսելով Ռուսաստանի մասին՝ որպես կորպորատիվ պետության, կարելի է ամբողջապես մոտենալ այն թեզին, որ 21-րդ դարի սկզբում երկրում հայտնվում են «թեթև» ֆաշիստական կարգեր։ Այս թեզը թվում է պարադոքսալ է՝ հաշվի առնելով ԽՍՀՄ պայքարը Գերմանիայի դեմ։ Սակայն ֆաշիստական պետությունն իր սկզբնական նշանակությամբ նացիստական բաղադրիչ չի ունեցել։ Պատմականորեն այն ձևավորվել է որպես շարժում, այնուհետև որպես քաղաքական համակարգ, որն իր մեջ պարունակում է կորպորատիզմ, վոժդիզմ և կայսերականություն, բայց ոչ էթնիկական զտումներ։ Ըստ Պ. Պասկստոնի դասական ձևակերպման՝ ֆաշիզմը քաղաքական շարժում է, որը, ստեղծվելով սոցիալական անկման, ոչնչացման կամ զոհի հոգեբանության հողի վրա, առաջարկում է միասնության, էներգիայի և մաքրության պաշտամունք։

Այդ պաշտամունքի շրջանակներում կուսակցությունն, ավանդական էլիտաների հետ միասին, ճնշում է ժողովրդավարական ազատությունները և փրկող ուժի միջոցով ապահովում է ներքին դժգոհությունների ճնշումը և ձգտում արտաքին էքսպանսիայի։ Ֆաշիզմի այլ սահմանումները շեշտը դնում են ավանդույթի պաշտամունքի, անհամաձայնության՝ որպես դավաճանության ընկալման, փոխոխությունների նկատմամբ վախի, հակաինտելեկտուալիզմի և իռացիոնալության, «դավադրության տեսությունների», ընտրողական պոպուլիզմի և այլնի վրա։ Գնահատելով 21-րդ դարի առաջին տասնամյակի ռուսական հասարակությունը, կարելի է առանձնացնել մի քանի բնորոշ գիծ, որոնք թույլ են տալիս վստահաբար արձանագրել դրա նախաֆաշիստական գծերը։  

Առաջին հերթին այն ուժի, պատերազմի և իմպերիալիզմի բացահայտ արդարացում է։ Կրկներգի պես հնչում են թեզեր երկրի նախկին հզորության մասին, որը պետք է վերականգնել։ Հաստատվում է ֆաշիստական գաղափարախոսությանը բնորոշ ուժի պաշտամունքը։  Հասարակական գիտակցությունը հետևողականորեն ռազմականացվում է, ավելի ու ավելի շատ պետական գործիչներ և նույնիսկ հոգևորականներ ուղիղ հայտարարում են, որ պատերազմն անբնական բան չէ, քանի որ ամրացնում և մաքրում է ազգի ոգին։ Բացահայտ ասվում է Դաշնության սահմանների անբնականության մասին և փորձեր են արվում դրա ընդարձակման ուղղությամբ։ Բնականաբար մշտապես խոսվում է արտաքին աշխարհի թշնամանքի մասին, որը սադրել է երկրին վրա հասած քաղաքական և տնտեսական ողբերգությունը։ Հենց դրա համար, որպեսզի ռևավանշի հասնել, պետք է հենվել ուժի, սեփական կարողություների վրա և կարողանալ անվերջ գոյատևել թշնամական միջավայրում։ Երկրորդ, սա հստակ տնտեսական ծրագիր է, որն ուղված է տնտեսության հիմնական ճյուղերի և մեծ կորպորացիաների բացարձակ վերահսկողությանը՝ կենտրոնական իշխանության կողմից։ Ինչպես օլիգարխների սեփականությունն, այնպես էլ արհմիությունների լիազորությունները վաղուց պայմանական են դարձել։ Խոշոր բիզնեսների մեծ մասը գործում են այնպիսի ոլորտներում, որտեղ նրանք ամբողջությամբ կախված են պաշտոնյաների որոշումներից և բյուջեի հատկացումներից։ Մյուս կողմից, բնակչության կեսից ավելին իր հիմանական եկամուտները ստանում է պետությունից կամ պետական ձեռնարկություներից։

Երրորդը պետության առանցքային հատկանիշի՝ ուժի մենաշնորհի միաժամանակ ուժեղացումը և թուլացումն է։ Ռուսաստանում վերջին 20 տարում կտրուկ մեծացել է ուժային կառույցների թիվը և անձնակազմը։ Այսօր ոստիկանությունում, Ազգային գվարդիայում, ԱԴԾ-ում, դատախազությունում, Քննչական ծառայությունում, ԴՄԾ-ում և Դատական հարկադիր ծառայությունում ծառայում են 4-4.5 մլն մարդ։  Սակայն դրան զուգահեռ առաջանում են պետական ընկերությունների անվտանգության ապահովման կորպորատիվ կառույցներ, որոնք դաշնային կենտրոնից գրեթե չեն վերահսկվում, զինված խմբավորումներ Չեչնիայում և ֆաշիստական սևվերնաշապիկավորների նման խմբեր, որոնք վերահսկում են «հասարակական բարոյականությունը»։ Չորրորդ,  չենք կարող չնշել քարոզչության հատուկ դերը, որը թույլ է տալիս արդարացնել զանգվածային մոբիլիզացիան և խարիզմատիկ լիերությունը, ինչպես նաև «ժողովրդի անունից» ուժի կիրառումը։ Ռուսաստանի դեպքում քարոզչությունը և «գաղափարախոսական աշխատանքը» լուրջ դժվարությունների են բախվում, նախևառաջ այն պատճառով, որ ռեժիմը որպես այդպիսին գաղափարախոսություն չունի, իսկ պատմությունը, որի մեծարման վրա էլ այն հենված է, բավական հակասական է։ Սա հանգեցնում է զանգվածային ստի և նենգափոխումների վրա հենվելուն, ինչ էլ արվում է բոլոր մակարդակներում։

Խոսելով այն մասին, որ ռուսական պետությունը հիշեցնում է ֆաշիստական կազմակերպություն, անհրաժեշտ է նշել երկու կարևոր հանգամանք։ Մի կողմից չպետք է զուգահեռներ տարվեն դրա և նացիստական Գերմանիայի միջև։ Ռուսաստանի ավտորիտար իշխանությունը չունի և կարծես չի կարող ունենալ ամուր ազգայնական բաղադրիչ։ Ռուսական կայսերականությունը չի ենթադրում ազգայնականություն և այդ պատճառով գլխավոր ուշադրությունը կենտրոնանում է արտաքին սպառնալիքին, տարածքային գործոնին, նախկինում ապրած ընդհանուր, այլ ոչ առանձին ազգերի նվաստացմանը։ Մյուս կողմից պետք չէ ենթադրել, որ այդ միտումը Պուտինի նախագահությամբ է սկսվել կամ առաջացել է ուժայինների կողմից իշխանության «չարաշահման» պատճառով։  Շատ նախապայմաններ առաջացել են  ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո։ Տնտեսության կորպորատիվ կառուցվածքը չկործանվեց։ 1993թ.-ի սահմանադրությունը նախագահին այնքան լիազորություններ էր տալիս, որ համեմատելի է ֆյուրերի լիազորությունների հետ։ Եվ այն գրվել էր դեմոկրատների կողմից։

Նախագահի անփոխարինելիության գաղափարը ոչ թե դրվել է 2012թ.-ին, այլ 1996թ.-ին։ Ռուսաստանում նոր ավտորիտարիզմի առանձնահատկությունն այն էր, որ այդպես էլ  ռեժիմը չկարողացավ գրավիչ գաղափարախոսություն մշակել։ Հետևաբար Պուտինը կրկնեց Մուսոլինիի ճանապարհը՝ դառնալով «թերևս առաջին կուսակցական առաջնորդն աշխարհում, ով հրաժարվել է հստակ ծրագրից և փոխարինել է այն խարիզմատիկ առաջնորդությամբ և տպավորիչ գործողություններով»։ Ռուսաստանն իր այսօրվա տեսքով չի կարող կոչվել ժողովրդավարական երկիր։ Միևնույն ժամանակ այն մնում է եվրոպական երկիր, որովհետև ավտորիտարիզմի և ժողովրդավարության, մասնավոր շահերի և հասարակական արժեքների միջև տատանումները տեղի են ունենում եվրոպական սոցիալական այլընտրանքի սահմաններում։ Պետք չէ մոռանալ, որ ոչ վաղ անցյալում ՝ 1990-ական թվականերին, Ռուսատանը վերապրել է պատմական իրադարձություններ, որոնք շատ նման են՝ Եվրոպայում 1920-30-ական թվականների հակաժողովրդավարական ալիքին հանգեցրած իրադարձություններին։ Դժվար է ենթադրել, թե ինչու դրանց հետևանքները նման կերպ չպետք է լինեին։ Ընդ որում, եվրոպացիները 1990-ականներին արեցին այն նույն սխալը ինչը 1920-ականներին. նրանք հրապարակավ հայտարարեցին, որ Ռուսաստանը դարձել է «նորմալ», ինչպես ժամանակին կարծում էին Վեյմարյան Հանրապետության մասին և ստացան նույն արդյունքը, թերևս միայն  քաղաքական կյանքի հումանիզացմամբ։

Այսօր պետք է եզրակացնել, որ Եվրոպայի նորագույն պատմության մեջ ժողովրդավարական ուղուց շեղումներ չնայած որ եղել են հաճախ, սակայն միայն ժամանակավոր բնույթ են կրել։ Ավելին, կորպորատիվ ռեժիմները բնորոշվում են նրանով, որ երբեք չեն դիմանում իրենց հիմնադիրների հեռացմանը։ Այդ պատճառով կարիք չկա այսօր փորձել վերափոխել ռուսական ոչ ժողովրդավարական ռեժիմը։ Այն պետք է «վերապրել», իսկ երբ դա տեղի ունենա, շրջակա աշխարհը չպետք է կրկնի նույն սխալները և առավելագույնս ընգրկի իր կառույցներում ոչ ժամանակակից պետությանը, քանի որ միայն այդպես կարելի է միացնել այն ժամանակակից աշխարհին։