Իտալացի հայտնի հրապարակախոս Ալեսսանդրո Բարիկկոն քննության է առնում ժողովրդի և կառավարող էլիտաների միջև գոյություն ունեցող համաձայնության տապալումը՝ տեսակետ հայտնելով, որ էլիտաները ճգնաժամ են ապրում։
Բարդ բառերի փոխարեն պարզ բառեր։ Աղքատ մեծամասնությունն ընդդեմ հարուստ փոքրամասնության։ Պարզ պատասխաններ ընդդեմ բարդ մտածմունքների։ Զզվանք ըննդեմ անզորության։ Այսպիսին դարձավ աշխարհը, քանի որ թվային դարաշրջանը խորացրեց նրանց զայրութը, ովքեր իրենք իրենց խաղի մի մասը չեն համարում։ Իսկ ինչպե՞ս ողջ մնալ։
«Այլընտրանք չկա».
Մարգարետ Թեթչեր
Կարճ ասած՝ էլիտաների և ժողովրդի միջև որոշակի համաձայնությունն ամբողջությամբ տապալվել է, և ժողովուրդը որոշել է իր ուժերով հարցերը լուծել։ Սա դեռևս ապստամբություն չէ։ Դա իրար հաջորդող խնդիրներ են, անսպասելի որոշումներ, առողջ բանականությունից (եթե ոչ ռացիոնալիզմից առհասարակ) ակնհայտ շեղումներ։ Ժողովուրդը՝ քվեարկությամբ կամ փողոցներ դուրս գալով, շարունակում է միանշանակ ազդակներ հղել. նա ուզում է, որ պատմության մեջ մի փաստ արձանագրվի՝ էլիտաները տապալվել են և պետք է հեռանան։
Ինչպե՞ս դա կարող էր տեղի ունենալ։
Եկեք հասկանաք, թե ովքեր են մաս կազմում այդ էլիտաներին։ Բժիշկներ, համալսարանական դասախոսներ, գործարարներ, կազմակերպությունների ղեկավարներ, մեր քաղաքի քաղաքապետը, փաստաբաններ, բրոքերներ, քաղաքական գործիչներ, կառավարման խորհրդի անդամներ, մարզադաշտերում արտոնյալների համար նախատեսված տեղերում նստողներ, նրանք, ովքեր տանը 500-ից ավել գիրք ունեն… այս ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել, բայց մենք արդեն հասկացանք իրար։ Այս կատեգորիայի սահմանները կարող են փոփոխական լինել, բայց մեծ հաշվով էլիտան հենց այդ նույն մարդիկ են։
Նրանք քիչ են (ԱՄՆ-ում տասից մեկը), նրանք տիրապետում են գոյություն ունեցող գումարների հիմնական մասին (ԱՄՆ-ում 10 դոլարից 8-ը նրանց է պատկանում), նրանք իշխանության մեջ մեծամասնություն են կազմում։ Ամփոփենք. դա հարուստ և շատ հզոր փոքրամասնությունն է։
Եթե ավելի մոտիկից դիտարկենք, ապա դա այն մարդիկ են, որոնք շատ սովորում են, սոցիալապես ակտիվ են, կրթված, պրպտող և խելամիտ։ Փողերը, որոնք նրանք ծախսում են կամ ժառանգություն են ստացել, կամ էլ սեփական ուժերով են աշխատել։ Նրանք սիրում են իրենց երկիրը, հավատում են մերիտոկրատիային, մշակույթին և համապատասխան կանոններին։ Նրանք կարող են լինել և՛ աջ և՛ ձախ։ Չեմ կարող չնկատել, որ նրանք զարմանալի բարոյական կուրություն ունեն, ինչը թույլ չի տալիս նրանց նկատել՝ իրենց հավատացած համակարգի անարդարությանը և բռնությանը։ Այն պատճառով նրանք հանգիստ են քնում, չնայած երբեմն դիմում են դեղերի օգնությանը։
Հենվելով համաշխարհային այդ կարգերի վրա՝ նրանք ապրում են պաշտպանված՝ հազվադեպ հաղորդակցվելով սովորական մահկանացուների հետ։ Նրանց բնակվելու թաղամասերը, իրենց երեխաների դպրոցները, սպորտի տեսակները, որով զբաղվում են, իրենց ճանապարհորդությունները, հագուստները, այցելած ռեստորանները իրենց կյանքում պաշտպանված տարածք են, որը նրանք ժառանգում են իրենց երեխաներին և դժվարեցնում այլ մարդկանց (ներքից) ներխուժումն այդ տարածք։ Նստելով իրենց սահմնած տարածքում՝ եթե կուզեք պահում են աշխարհը իրենց ոտեքերի վրա, կամ միգուցե փրկում են այն։
Վերջին ժամանակներում առաջին տարբերակն ավելի է հաստատվում։ Հենց այդ պատճառով խախտվեց այն լուռ համաձայնությունը, որի մասին մենք խոսեցինք, և որը ես կնկարագրեի այսպես. ժողովուրդը տալիս է էլիտաներին արտոնյալ տեղ, անգամ անպատժելիության թույլտվություն, իսկ էլիտաները պատասխանատվություն են վերցնում՝ բոլորի համար ապրելու լավ պայմանենր ստեղծել։ Գործնականում էլիտան աշխատում է, որպեսզի ավելի լավը դարձնի աշխարհը, իսկ մարդիկ հավատում են բժիշկներին, հարգում ուսուցիչներին, վստահում տնտեսագետների տված թվերին և լրագրողներին, իսկ ցանկության դեպքում հավատում նաև հոգևորականներին։ Ուզեք, թե չուզեք Արևմտյան ժողովրդավարությունները ցույց են տվել իրենց լավագույն արդյունքները, երբ գործել են հենց այսպիսի տրամաբանությամբ. համաձայնությունը արդյունավետ և հուսալիորեն գործում էր։ Այօր արդեն մեզ սարսափեցնում է այն լուրը, որ այդ համաձայնությունն արդեն չկա։ Այն սկսել էր կամաց-կամաց խարխլվել դեռ քսան տարի առաջ, այսօր արդեն՝ մեծ թափով։
Եվ ամենաարագը դա տեղի է ունենում այնտեղ, որտեղ ապրող մարդիկ ավելի խորամանկ են (կամ էլ մեծ հիասթափության մեջ), օրինակ ՝ Իտալիայում։ Այստեղ ժողովուրդը դադարել է վստահել անգամ բժիշկներին և ուսուցիչներին։ Ինչ վերաբերվում է քաղաքական իշխանությանը, ապա սկզբում նրանք հավատում էին անհավանական հարուստ մի մարդու, ով ատում էր էլիտաներին (այդ հնարքը իտալացիներից կրկնօրինակեցին ամերիկացիները), հետո վերջին հնարավորությունը տվեցին Ռենցիին՝ սխալմամբ ընդունելով նրան որպես էլիտաների հետ կապ չունեցող մարդու։ Վերջապես ժողովուրդը խզեց այդ համաձայնությունը և սկսեց թելադրել իր խաղի կանոնները։
Ինչը՞ նրանց այդ աստիճան զայրացրեց։
Առաջին պատասխանն ինքն իրեն է առաջ գալիս. տնտեսական ճգնաժամը։ Նախ, էլիտաները այն չէին նախատեսել։ Այնուհետև չշտապեցին այն ընդունել։ Իսկ երբ այն ակնհայտ էր, նրանք ապահովեցին իրենց անվտանգությունը և մեղավոր ճանաչեցին ժողովրդին։ Մտքով տեղափոխվելով 2007-2009թթ.-ի ճգնաժամը՝ կարո՞ղ ենք ասել, որ տեղի ունեցավ հենց դա։ Ես չգիտեմ այդ հարցի պատասխանը, բայց մարդկանց ընկալումներում ամեն ինչ այդպես եղավ։ Հաղթահարելով արտակարգ իրավիճակը՝ ժողովուրդն, այսպես ասած, սկսեց հաշիվները պարզել։ Նրանք ցանկացան վերադարձնել իրենց գումարները։ Բազային եկամուտները կամ «Էկվիտալիայի» հարկերի լուծարումը, ըստ էության հենց դա էր նշանակում։ Այն կապված չէ քաղաքականության կամ ապագայի տեսլականի հետ, պարզապես պարտքերի բռնագանձում էր։
Երկրորդ պատճառն ավելի բարդ է, և ես սկեցի հասկանալ այն, երբ ուսումնասիրեցի թվային հեղափոխությունը և գրեցի «Խաղը» գիրքը։ Ես կձևակերպեի այն հետևյալ կերպ. բոլոր թվային միջոցները, որոնք մենք օգտագործում ենք ամեն օր, տարբերվում են իրարից ընդհանուր գենետիկ հատկանիշներով, որոնք ծնվում են որոշակի աշխարհայացքից, որոնք ձևավորել են Խաղի առաջամարտիկները։ Այդ հատկանիշներից մեկը բացառապես լիբերտարիստական է. վերածել իշխանությունը մոխրի և բաշխել այն բոլորի մեջ։ Օրինակ՝ բոլորի աշխատանքային սեղանին դնել անհատական համակարգիչ, կամ տեղադրել այն բոլորի գրպաններում և նպատակը իրագործվում է։ Այս երևույթի ծավալը չպետք է թերագնահատել։ Այսօր սմարտֆոններով զինված մարդիկ կարող են ձեռք բերել ցանկացած տեղեկատվություն աշխարհում, շփվել ցանկացած մարդու հետ, հսկայական լսարանին հայտնել իրենց կարծիքը, ներկայացնել նրանց ինչ-որ բան (նկար, պատմություն և ցանկացած այլ բան), որտեղ դրսևորվում են սեփական պատկերացումները։ Այս չորս տեսակի գործողություները նախկինում հասանելի էր միայն էլիտաներին, ինչը առանձնացնում էր նրանց ուրիշներից։ Օրինակ՝ 7-րդ դարում Իտալիայում միայն մի քանի հարյուր մարդ կարող էին դա անել։ 20-րդ դարում արդեն մի քանի հազար ընտանիք դա կարող էր անել։ Իսկ այսօր ամեն երկրորդ իտալացին իր էջն ունի Facebook-ում։
Այսպիսով, պետք է հասկանալ, որ խաղը կործանել է դարավոր հոգեբանական խոչընդոտները՝ սովորեցնելով մարդկանց մտնել էլիտաների տարածք և զրկել նրանց մենաշնորհից, որի շնորհիվ նրանք դառնում էին անձեռնամխելի։ Ամեն ինչ ակնհայտ է. այդ պահից իրավիճակը դարձավ պայությունավտանգ։ Հնարավոր է ոչինչ տեղի չունենար, եթե խաղի մեկ այլ հատկանիշ՝ ճակատագրական անճշտությունը չլիներ։ Խաղը բաշխել է իշխանությունը և որոշ չափով հնարավորությունները, բայց չի բաշխել փողը։ Խաղի մեջ չկա ոչինչ, ինչն ուղղված կլիներ հարստության վերաբաշխմանը։ Կա գիտելիքի, հնարավորությունների, արտոնությունների բաշխում, բայց հարստության՝ ոչ։ Անհամաչափությունն ակնհայտ է։ Այն չէր կարող չբերել երկարաժամկետ կտրվածքում հասարակական զայրույթի, որը կամաց կամաց դարձավ վառելիքի մեծ կաթսա։
Արդեն նշվեց, որ տնեսական ճգնաժամը կայծ էր այդ վառելիքի համար։ Հետագա իրադարձությունները մեզ հայտնի են, բայց մենք միշտ չէ , որ ցանկանում ենք դրանք իրապես հասկանալ։ Ավելի ճիշտ՝ դա անհարմար է մեզ։ Մարդիկ վստահ գնում են իշխանությունը վերցնելու, քայլ առ քայլ, բայց առանց վախի, ինչը վաղուց տեղի չէր ունենում։ Հիմանկանում նրանք դա անում են քվեարկության միջոցով։ Նրանք քվեարկում են այն ամենին հակառակ, ինչն ասում են էլիտաները, նրանց օգտին՝ ովքեր էլիտայի մաս չեն կամ ում ատում են էլիտաները, այն գաղափարների օգտին՝ ինչը դեմ է էլիտաների գաղափարներին։ Շատ պարզ, բայց արդյունավետ։ Կարող եմ տհաճ օրինակ բերել, որը սակայն հիանալի արտացոլում է իրերի դրությունը։ Դա Եվրոպան է։
Եվրոպական միասնության գաղափարը, ենթադրվում է, որ ձևավորվել է էլիտաների կողմից։ Անխոս, ժողովուրդը չի պահանջել դա՝ դուրս գալով փողոցներ։ Դա փոքրաթիվ լուսավորյալների ինտուիցիան էր, որը կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ. վախենալով 20-րդ դարում տեղի ունեցածներից և ամերկյան ու խորհրդային տերությունների քաղաքականությունից, եվրոպական էլիտան հասկացավ, որ պետք է վերջ դնել հարյուրամյա ներքին պայքարին, վերացնել սահմանները և ձևավորել քաղաքական և տնտեսական միսնական ուժ։ Իհարկե այդ ծրարգրի իրականացումը հեշտ չէր։ Դարեր շարունակ էլիտաները փորձում էին ձևավորել ազգայնական աշխարհայացք, որն անհրաժեշտ էր ինքնահաստատման և անհրաժեշտության դեպքում օտարներին ատելու համար։ Իսկ այժմ հարկավոր էր ոչնչացնել այդ ամենը։ Ժամանակին նրանց պետք էին միլիոնավոր զինվորներ, իսկ այժմ միլիոնավոր խաղաղասերներ։ Մարդիկ, ովքեր մի ժամանակ կտրում էին մեկը մեկի կոկորդը, պետք է դառնային մեկ միասնական ժողովուրդ՝ միասնական արժույթով և դրոշով, ինչն ամենահեշտ նպատակներից չէր։
Այդ պատճառով էլիտաները ստեղծեցին եվրոպական միասնության մոդելը, որի մասին կարող էինք ասել, որ մի անգամ ձևավորվելով, այդ միսանությունն այլևս անշրջելի պիտի դառնար։ Հետևում այրվում էին նավերը, որպեսզի հնարավոր չլինի վերադառնալ անցյալին (անգամ էլիտաների համար)։ Մարդիկ չէին կարող ետ գնալ, որովհետև դա տեխնիկապես անհնար էր։ Եթե մարդիկ սկսում էին կասկածել, հիմանական դեղամիջոցը համբերությունն էր։ «Le Monde Diplomatique» հրատարակության (որը չի կարելի անվանել պոպուլիստական) էջերին վերջերս կարդացի մի պատմություն, որը նույնությամբ կտեղադրեմ այստեղ. «1992թ.-ին դանիացիները քվեարկեցին ընդդեմ Մաաստրիխտի համաձայնագրի։ Նրանք ստիպված եղան քվեարկել ևս մեկ անգամ։ 2001թ.-ին իռլանդացիները քվեարկեցին ընդդեմ Նիցցայի համաձայնագրի։ Նրանք ստիպված եղան քվեարկել ևս մեկ անգամ։ 2005թ.-ին ֆրանսիացիները և հոլանդացիները դեմ քվեարկեցին Եվրոպական սահմանադրության համաձայնագրին։ Ավելի ուշ նրանք ստորագրեցին այն, բայց Լիսաբոնյան համաձայնագրի տեսքով։ 2008թ.-ին իռլանդացիները դեմ քվեարեցին Լիսաբոնյան համաձայնգրին։ Նրանք ստիպված եղան քվեարկել ևս մեկ անգամ։ 2015թ.-ին հույների 61.3%-ը քվեարկեցին Բրյուսելի խիստ տնտեսական ծրագրին դեմ։ Նույնը տեղի ունեցավ նրանց հետ»։ Տպավորիչ օրինաչափություն է։ Այն ասում է, որ պահեստային ծրագիր չի եղել։ «Այլընտրանք չկար»։
Եվրոպայի էլիտար բնույթը ամրանում էր, երբ Եվրոպայի հետ կապված բոլոր հարցերը լուծված էին, մնում էր եվրոպական իշխանության համակարգը. ինստիտուտներ, կառավարման մարմիններ և անհատներ, որոնք նշանակվելու էին ղեկավար պաշտոնների։ Դժվար է պատկերացնել մի բան, ինչն ավելի լավ կարտահայտեր էլիտաների մասին պատկերացումը՝ մրցունակ, անհասանելի, ով ունի անհասկանալի հիմնավորումներ և թվեր և չի հասկանում մարդկանց իրական կյանքը։ Չի բացառվում, որ շատ բաներ նաև իրակացվում էին հանուն մարդկանց, բայց իհարկե պետք է հիշել, որ կան մարդիկ, ովքեր խաղում են դերերը և նրանք, ովքեր ընթանում են կյանքի աստիճաններով, իսկ մեր դեպքում խաղացողը հենց էլիտան։
Այսպիսով, այն պահին, երբ մարդիկ հոգնեցին էլիտաների հետ համաձայնագրից, ապստամբեցին նրանց դեմ։ Եվրոպան դրա վառ օրինակն է։ Այն ուներ անհաղթահարելիության շղարշ, որն, ինչպես պարզվեց Brexit-ի հանրաքվեից հետո, վերաբերվում էր միայն էլիտաներին. մյուս քաղաքացիների վրա խաղի կախարդանքն այլևս չէր գործում։ Կարո՞ղ ենք պնդել այս համատեքստում, որ ժողովուրդը դեմ է դուրս եկել Եվրոպային։ Ոչ, չենք կարող ասել։ Ավելի շուտ դեմ է դուրս եկել այն Եվրոպային, որը խորհրդանշում է էլիտաների գերակայությունը։ Այսօր Եվրոպայի հակառակորդը լինել նշանակում է դուրս գալ ընդդեմ՝ էլիտաների։ Այս ընթացքում առաջ է եկել նոր բանաձև՝ ժողովուրդների Եվրոպա։ Այն ոչինչ չի նշանակում, բայց ակնհայտ մի փաստ է արձանագրում. մենք ուզում ենք ոչ թե առհասարակ միասնությունը վերացնել, այլ այն միասնությունը, որը կառավարում են էլիտաները։
Եվրոպան միայն մեկ օրինակ է։ Ես փորձում եմ ասել, որ ժողովրդի այսօրվա ցանկությունները (լինի դա «Ավտոստրադ Իտալիայի» նկատմամբ հանրային քննադատությունը, թե պատվաստումների նկատմամբ ազատությունը) գնահատելը ժամանակի վատնում է, եթե առանձնահատուկ ուշադրություն չդարձնենք, թե իրականում ինչ է ուզում ժողովուրդը։ Նա ուզում է ազատություն էլիտաներից։ Սա հիմնական կետն է, որի վրա պետք է հենվել և հնարավորինս խորը ուսումնասիրել, ինչքան էլ որ դա դժվար և սարսափելի լինի։ Քանի որ հենց այդ կետում է ընթանում մեր ապագայի համար որոշիչ պայքարը։
Առաջինը, եթե փորձենք իրապես հասկանալ խնդիրը, դա էլիտաների վարքն է՝ հարվածի տակ հայտվելուց հետո։ Նրանք սկեսցին ավելի համառորեն պաշտպանել իրենց համոզմունքերը՝ հորինելով նոր տարբերակներ, որ իբր ժողովուրդը խելագարվել է նոր սերնդի անպատասխանատու առաջնորդների ազդեցության պատճառով։ Այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են «ֆեյք լուրերը», «պոպուլիզմը» և անգամ «ֆաշիզմը» օգտագործվում են, որպեսզի բնութագրեն ապստամբներին։ Այդ ամենի հետևում հայտնի խոսքն է՝ «այլընտրանք չկա»։ Այն կրկնում էին անընդհատ՝ որպես մարգարեություն։ Թվում էր, որ էլիտան ինքն իրեն չի հարցրել, թե արդյոք ինչ-որ բան սխալ է արել, ընդ որում՝ այնքան խոշոր սխալ, որ այդպիսի ազդեցություն է ունեցել։ Եթե նա դա աներ, ապա նվազագույնը կհասկանար երեք բան, որը մնացած բոլորին ակնհայտ է։
Էլիտան չի կարողանում նպաստել սոցիալական արդարությանը, այն բաշխում է հարստությունն անմտորեն, ավելի շատ աշխատատեղեր է վերացնում, քան ստեղծում, գլխավոր դերը տալիս է անկառավարելի տնտեսական ուժերին, շարունակում է վերահսկողության տակ պահել մոլորակի տկար տարածքները՝ վտանգի ենթարկելով մոլորակը և մոռանալով, որ դա մեր ընդհանուր տունն է։ Էլիտաները վաղուց խորը թմբիրի մեջ են, որտեղ նրանք անընդհատ կրկնում են նույն միտքը՝ «այլընտրանք չկա»։ Գուցե շատերը նկատել են, որ էլիտաներն այլևս ոչնչի չեն արձագանքում, նրանք տարված են իրենք իրենցով, կորցրել են մարդկանց հետ կապը։ Նրանք կանգնեցնում են պատմության ընթացքը և դաստիարակում են ժառանգների, որոնք բացի իրենց ժառանգությունից, այլ բաների մասին մտածելու ունակ չեն։ Միակ դեպքը վերջին 50 տարիների ընթացքում, երբ նրանք այլընտրանքային գաղափար առաջարկեցին, դա եղավ իրենց շարքերից մտածող-հեղափոխականների հեռանալուց հետո, որոնցից ծնվեց հետագա թվային ապստամբությունը։
Այդ ապստամբությունը նրանք շատ ուշ հասկացան։ Բայց այդ ապստամբությունը պարզվեց հեղափոխություն է, որն ուղղված էր 20-րդ դարի էլիտայի ոչնչացմանը և նոր էլիտայի ձևավորվմանը՝ նոր ինտելեկտով և բարոյականությամբ։ Մինչ դա տեղի էր ունենում, միակ միտքը որ նրանք ունեցան, դա խաղի օգտագործումն է փող աշխատելու համար. վաճառելով 20-րդ դարի հնությունները կամ ֆինանսավորելով StartUp-ները՝ նրանք սկսեցին վաճառել իրենց կախաղանի տոմսերը, որպեզի ներկա լինեն սեփական մահվան դատավճռին։ Տարօրինակ միջոց է պատմության մեջ վեր բաձրանալու համար։ Սկզբում սխալներ գործել, հետո պաշտպանվելու համար ուրիշներին ֆաշիստ անվանել։
Որքանով ես հասկանում եմ, պետք է ընդունել, որ ժողովուդը ճիշտ է։ Պետք է վերկանգնել իրականության հետ կապը։ Պետք է անհապաղ վերաբաշխել հարստությունը։ Նորից ձգտել սոցիալական արդարության։ Հանգստի ուղարկել 20-րդ դարի հին էլիտաներին և վստահել խաղից ծնված նոր ուղեղներին։ Նոր իմաստ տալ այնպիսի բառերին, ինչպիսիք են «զարգացումը» և «պռոգրեսը», քանի որ նախկինում դրանք աղավաղվել էին։ Ազատել մեր միտքը նրանից, որ «այլընտրանք չկա»։ Դադարել քաղաքականությանը վերագրել այն դերը, որը մենք սովոր ենք վերագրել. մեր երջանկությունը քաղաքականությունից չի կախված։ Մերժել այն թվերը, որոնցով մենք գնահատում ենք աշխարհն (առաջին հերթին անիմաստ ՀՆԱ-ն) և մտածել նոր չափման միավորներ։ Բոլորս պետք է արագ վերադարձնենք վստահությունը մշակույթի նկատմամբ և միշտ ջանք գործադրենք կրթվելու համար։ Չդադարել գրքեր կարդալ, քանի դեռ այն նավի պատկերը, որը լի է փախստականներով և չի գտնում իր նավահանգիստը, մեզ համար անտանելի չի դառնա։ Թույլ տալ ավելի արագաշարժներին առաջ գնալ, բայց հավաքել նրանց ամեն երեկո ընթրիքի սեղանի շուրջ, որ նրանք հիշեն իրականությունը։ Հաշտվել ինքներս մեզ հետ, քանի որ հնարավոր չէ լավ ապրել առանց դրա։ Ժամանակ առ ժամանակ անջատել հեռախոսները և քայլել ոտքով։ Մտածել ավելի լայն։ Դրանում անհնար բան չկա, միայն, եթե գտնենք մեր մեջ վճռականություն, համբերություն և տղամարդկություն։
Հրապարակման բնօրինակը la Repubblica պարբերականում։