Սառնություն հայ-ռուսական հարաբերություններում

Նախկին խորհրդային երկրներից քիչ երկրներ կան, որոնք Ռուսաստանին ավելի մոտ են, քան Հայաստանը։ Կովկասյան այս երկիրը 5000-անոց ռուսական զորքեր ունի Գյումրի քաղաքում։ Միևնույն ժամանակ Ռուսաստանn էական ազդեցություն ունի Հայաստանի տնտեսության ռազմավարական հատվածների վրա՝ սկսած էներգետիկ  խողովակաշարերից մինչև հեռահաղորդակցություն։ Բացի այդ, Ռուսաստանը նաև Հայաստանի ամենախոշոր առևտրային գործընկերն Է (ամբողջ առևտրի մոտ 25%-ի չափով) և հայ աշխատանքային  միգրանտների կողմից ամենաշատն այցելվող երկիրը, որոնց  դրամական փոխանցումները կազմում են Հայաստանի ՀՆԱ-ի 10 տոկոսը։  Երևանը նաև անդամակցում է Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) և Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը (ՀԱՊԿ), որոնք Մոսկվայի՝ հետխորհրդային երկրներին ինտեգրելու հիմնական մեխանիզմներն են։ Սակայն Հայաստանում տեղի ունեցած վերջին քաղաքական փոփոխությունները Երևանի և Մոսկվայի միջև ավանդական ամուր հարաբերությունները կասկածի տակ են դրել՝ մեծացնելով հավանականությունը, որ այլ ուժեր կարող են լցնել այդ բացը։

Դաշինքը փորձարկող  լարվածությունը

Հայաստանի քաղաքական համակարգում տեղի ունեցան դրամատիկ իրադարձություններ, երբ այսպես կոչված Թավշյա հեղափոխությունը (ընդդիմության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից առաջնորդած լայնածավալ բողոքի ցույցեր) ստիպեց Հայաստանի երկար տարիների ղեկավար Սերժ Սարգսյանին 2018թ.-ի ապրիլին հրաժարական տալ։ Այդ հուզումների արդյուքնում անցած ամիս Հայաստանում տեղի ունեցան արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ և Փաշինյանի քաղաքական ուժը դարձավ երկրում գերակա ուժ՝ 70 տոկոս ձայներով։

Ռուսաստանը զգուշորեն էր հետևում Փաշինյանի վերելքին։ Մոսկվան  հստակ աջակցում էր Սարգսյանի իշխանությանը։ Կրեմլն առհասարակ բողոքի ցույցերին բավական կասկածամտորեն է վերաբերվում՝ լինի դա իր ներսում, թե հարևանությամբ։  Այնուամենայնիվ Ռուսաստանը չմիջամտեց Հայաստանում սկսված ցույցերին։ Մասամբ դա պայմանավորված էր նրանով, որ Փաշինյանն իր ցույցերի հիմքում դրել էր միայն ներքին խնդիրները և շարունակաբար շեշտում էր Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ռազմավարական դաշնակցության կարևորությունը։

Այնուամենայնիվ, լարվածությունը երկու երկրների միջև աճել է Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո։ Պատճառներից մեկն էլ նրա որոշումն է՝ թիրախավորել  Հայաստանի նախկին ղեկավարներին՝ 2008թ․-ի նախագահական ընտրություններից հետո բողոքի ակցիաների ճնշման համար։ Վարչապետն արդեն քրեական գործ է հարուցել նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ու բանակի նախկին շտաբի պետ Յուրի Խաչատուրովի նկատմամբ։ Վերջինս Մոսկվայի կողմից առաջնորդվող ՀԱՊԿ-ի գլխավոր քարտուղարն էր, սակայն մեղադրանքների պատճառով հրաժարական տվեց՝ այս գործընթացում զայրացնելով Ռուսաստանին։

Լարվածություն եղավ նաև ռուսական ռազմական բազայի շուրջ։ 2018թ.-ի հուլիսին հայկական Փանիկ գյուղի մոտ ռուսական զորքերի կողմից անցկացված զորավարժությունները տեղացիների մոտ զայրույթ առաջացրեց, իսկ Փաշինյանը Մոսկվային հանդիմանեց նրա համար, որ իրենք նախապես չեն զգուշացվել այդ զորավարժության անցկացման մասին։ Այդ դեպքերից հետո ռուսական ռազմաբազայի դեմ ցույցերը հաճախակի դարձան, հատկապես, երբ անցած ամիս գյումրեցի կնոջ սպանության մեջ մեղադրվեց ռուս զինծառայողներից մեկը (ցույցեր եղան նաև ՌԴ դեսպանատան առջև)։ Չնայած ցույցերին առավելագույնը մի քանի հարյուր մարդ էին մասնակցում, ի տարբերություն Փաշինյանի առաջնորդած տասնյակ հազարավորի հասնող ցույցերի, դրանք ամեն դեպքում արտացոլում են հայաստանցիներ աճող մտահոգությունները Ռուսաստանի ռազմական ներկայության շուրջ։

Անվտանգության հետ կապված լարվածությունը մեծացավ, երբ ԱՄՆ անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջոն Բոլթոնը Երևանում 2018թ․-ի հոկտեմբերին հայտարարեց, որ ԱՄՆ-ը կարող է դիտարկել Հայաստանին զենքի վաճառքի հարցը, որը կօգնի Հայաստանին լինել ինքնիշխան ու կախված չլինել օտարերկրյա ազդեցությունից։ Բոլթոնի խոսքում բարձրաձայնված երկիրը Ռուսաստանն էր, որը քննադատեց ԱՄՆ-ին՝ կոչ անելով չմիջամտել իր գործերին։ Մինչդեռ Փաշինյանը Բոլթոնին ասաց, որ Երևանը բաց է զենքի գործարքի քննարկումների համար։  Բնականաբար, հայ-ամերիկյան զենքի գործարքը կփոխլրացնի Ռուսաստանի՝ Հայաստանին զենքի վաճառքի մոնոպոլիան ու կստիպի Մոսկվային վերանայել իր դերը՝ որպես Երևանի անվտանգության երաշխավորի։ Ռուսաստանը մեծ դերակատարում ունի Լեռնային Ղարաբաղի հարցում Հայաստանին Ադրբեջանից պաշտպանելու առումով։ Կրեմլը նեկայումս զենք է վաճառում Ադրբեջանին, սակայն եթե Հայաստանը զենք գնի ԱՄՆ-ից, նա կարող է մեծացնել այդ աջակցությունը։ Սա, իր հերթին, կարող է Ադրբեջանին առավել ագրեսիվ դարձնել Լեռնային Ղարաբաղի հարցում, երբ Ռուսաստանը հավանաբար կփակի աչքերը՝ հաշվի առնելով Հայաստանի անհավատարմությունը։

Անհամաձայնություններ կան նաև ռուս-հայկական հարաբերությունների այլ ոլորտներում, ներառյալ էներգետիկ հատվածում։ Վերջին բանակցություններից հետո Ռուսաստանը բարձրացրեց գազի գինը մեկ խորանարդ մետրի համար՝ 150 դոլարից դարձնելով  165 դոլար՝ հիասթափեցնելով հայ պաշոնյաներին, ովքեր հույս ունեին գազի գինը կնվազի։ Այս որոշման հնարավոր պատճառներից մեկը Հայաստանի պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից «Գազպրոմ Արմենիայում» անցկացված ստուգումներն են։ Ստուգումները բազմաթիվ խախտումներ էին անձանագրել՝ ստիպելով դատախազությանը հարկերից խուսափելու մեղադրանքով  գործ հարուցել ընդդեմ ռուսական գազային հսկայի։ Արդյունքում՝ Փաշինյանն Իրանից ներկրվող գազի ծավալները մեծանելու մտադրություն հայտնեց, նշելով, որ իր կառավարությունն կանի առավելագույնը, որպեսզի պաշտպանի պետության շահերը։

Չնայած այս լարվածությանը, Փաշինյանը Վլադիմիր Պուտինի հետ հանդիպումների ժամանակ բազմիցս շեշտել է, որ Հայաստանը ցանկանում է Ռուսաստանի հետ սերտ հարաբերությունները պահպանել և շարունակել ԵԱՏՄ-ին ու ՀԱՊԿ-ին անդամակցությունը։ Վերջիվերջո, Ռուսաստանից անվտագային կախվածությունը և Լեռնային Ղարաբաղի պատճառով Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների բացակայությունը նշանակում է, որ Հայաստանը կտրուկ քայլեր չի անի Ռուսաստանի հետ ռազմավարական դաշնակցությանը վնասելու ուղղությամբ։ Ռուսաստանը նույնպես կխուսափի կապերը խզելուց, քանի որ Հայաստանը Ռուսաստանի առաջնային հենման կետն է Կովկասում։ Ռուսաստանը կարող է դեմ չլինել Հայաստանի կողմից տնտեսական տարբեր նախաձեռնություններին, որոնք ուղղված են սեփական տնտեսական և էներգետիկ կապերը դիվերսիֆիկացնելուն, բայց երկկողմ ռազմական և անվտանգային հարաբերությունների պահպանման հարցում երկու երկրներն էլ շահագրգռված են։

Հնարավորությունների հարթակ

Մոսկվայի և Երևանի միջև եղած խնդիրներից կարող են օգտվել այլ ուժեր և բարելավել հարաբերությունները Հայաստանի և ամբողջ տարածաշրջանի հետ։ Բացի ԱՄՆ-ի զենքի առաջարկությունից, Իրանը կարող է Հայաստանին մատակարարվող գազի ծավալները մեծացնել։ ԵՄ-ը նույնպես կարող է մեծացնել իր տնտեսական և քաղաքական նախաձեռնությունները։ Սա մի բան է, որը Երևանը կարող է դիտարկել հետագայում, թեև դա միայն կսրի Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև դիմակայությունը։ Միևնույն ժամանակ Թուրքիան նույնպես կարող է մտնել խաղի մեջ և փորձել կարգավորել Հայաստանի հետ իր հարաբերությունները, չնայած նմանտիպ հարաբերությունների բարելավումը կախված կլինի Լեռնային Ղարաբաղի կարգավորման գործընթացից։ Ամեն դեպքում, որքան Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև հարաբերությունները լարվեն (որից այլ ուժերը կցանկանան օգտվել), այդքան Մոսկվայի և Երևանի երկարաժամկետ հարաբերությունները կարող են ժամանակի ընթացքում ավելի վատթարանալ։

Հայաստանի և Ռուսաստանի դաշնակցությունը Կովկասում շարունակաբեր ստիպել է Թուրքիային և Ադրբեջանին ամրապնդել իրենց կապերը, իսկ Վրաստանը նրանց համար եղել է տնտեսական և էներգետիկ տրանզիտի առանցքային երկիր։ Գումարած՝ համատեղ կանոնավոր զորավարժությունները Վրաստանում։ Վրաստանը նաև սերտ հարաբերությունների է ձգտում ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի հետ, մինչդեռ Ռուսաստանը շարունակում է աջակցել Վրաստանից առանձնացած Աբխազիային և Հվ. Օսեթիային՝ խոչընդոտելով Վրաստանին և այդ կառույցների հետ վերջինիս հարաբերություններին։ Իրանն ամուր տնտեսական կապեր ունի Հայաստանի հետ, բայց Ադրբեջանի դեպքում հարաբերությունները բարդ են՝ պայմանավորված իր տարածքում ազերի փոքրամասնության գործոնով։ Հաշվի առնելով տարածաշրջանի փոխկապակցված և անկայուն հարաբերությունները՝  Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև լուրջ ընդհարումը անկասկած ալեկոծություններ կառաջացնի թե՛ Կովկասում, թե դրանից դուրս։          

Հոդվածի բնօրինակը Stratfor.com կայքում։